Een volgend politiek vraagstuk waarover sinds 1977 in het Nationaal kiezersonderzoek vragen zijn opgenomen is dat van de inkomensverdeling in Nederland. Anders dan het abortusvraagstuk en het euthanasievraagstuk, die ethisch van aard genoemd kunnen worden, gaat het hier veeleer om een strijdpunt van sociaal-economische aard.
In de loop der tijd lijkt in het denken over de inkomensverdeling een verandering te zijn opgetreden. Waar het in de jaren zeventig vooral gaat om het verkleinen versus het handhaven van bestaande inkomensverschillen, lijkt de discussie in de jaren tachtig verschoven naar het debat of verschillen kleiner of misschien juist groter zouden moeten zijn. In de vraagstelling is met deze veranderde inhoud van het debat rekening gehouden. In 1986 is zowel de tot dan toe gehanteerde vraag opgenomen als een nieuwe vraag, die naar de mening van de onderzoekers de werkelijkheid van dat moment meer recht deed. De oude, tot en met 1986 gestelde vraag kent de volgende inleiding:
„Sommige mensen vinden dat de verschillen in inkomens in ons land moeten blijven zoals zij zijn. Anderen vinden dat deze verschillen veel kleiner moeten worden.”
Na het aangeven van de standpunten van de grootste politieke partijen wordt de respondent gevraagd de eigen houding uit te drukken. Dit kan gebeuren aan de hand van een zevenpuntsschaal met als tekst bij waarde 1 „de verschillen in inkomens in ons land moeten blijven zoals ze zijn” en bij waarde 7 „de verschillen in inkomens in ons land moeten veel kleiner worden”. De in 1986 nieuwe en vervolgens in 1989 eveneens gestelde vraag luidt:
„Aan het ene einde van deze lijn staan de mensen (of partijen) die vinden dat de inkomensverschillen groter moeten worden en aan het andere eind de mensen (of partijen) die vinden dat de inkomensverschillen kleiner moeten worden.”
In 1994 en 1998 is de formulering van de vraag naar de mening over inkomensverschillen enigszins gewijzigd, maar de uiteinden van de gehanteerde schaal zijn gelijk gebleven.
Wederom dient na het weergeven van enkele partijstandpunten de eigen mening te worden gegeven aan de hand van een zevenpuntsschaal. De uiteinden van de schaal zijn in de nieuwe formulering omschreven als „de verschillen in inkomens in ons land moeten groter worden” (bij waarde 1) en „de verschillen in inkomens in ons land moeten kleiner worden” (bij waarde 7).
Het verband tussen de mening over de inkomensverdeling in Nederland en de partijkeuze staat voor de jaren vanaf 1977 weergegeven in de tabellen 66 tot en met 71B.
Tabel 66. Standpunt ten aanzien van inkomensverschillen en stemgedrag, 1977.
|
Verschil- len hand- haven |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Verklei- nen ver- schillen |
Totaal % |
|
|
PvdA |
28 |
17 |
16 |
28 |
31 |
45 |
54 |
36 |
|
CDA |
37 |
38 |
39 |
41 |
42 |
27 |
26 |
34 |
|
VVD |
27 |
33 |
29 |
16 |
13 |
10 |
4 |
15 |
|
D66 |
1 |
4 |
8 |
9 |
8 |
8 |
6 |
7 |
|
CPN |
– |
– |
2 |
– |
– |
0 |
1 |
1 |
|
PPR |
– |
1 |
1 |
1 |
1 |
6 |
3 |
2 |
|
PSP |
– |
1 |
1 |
– |
1 |
– |
2 |
1 |
|
DS70 |
1 |
– |
1 |
2 |
1 |
– |
0 |
1 |
|
SGP |
4 |
3 |
1 |
3 |
– |
1 |
0 |
1 |
|
GPV |
2 |
1 |
3 |
– |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
BP/RVP |
– |
– |
1 |
– |
1 |
2 |
0 |
|
|
RKPN |
– |
– |
– |
– |
– |
– |
0 |
0 |
|
Andere partij |
– |
2 |
– |
– |
– |
1 |
2 |
1 |
|
Ongeldig |
– |
1 |
– |
– |
1 |
– |
1 |
0 |
|
Blanco |
– |
1 |
– |
– |
1 |
– |
– |
0 |
|
Totaal |
101% |
101% |
102% |
100% |
101% |
101% |
100% |
101% |
|
N= |
101 |
113 |
115 |
203 |
150 |
190 |
318 |
1190 |
|
N% |
8% |
9% |
10% |
17% |
13% |
16% |
27% |
100% |
Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1977.
Tabel 67. Standpunt ten aanzien van inkomensverschillen en stemgedrag, 1981.
|
Verschil- len hand- haven |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Verklei- nen ver- schillen |
Totaal % |
|
|
PvdA |
13 |
8 |
7 |
18 |
22 |
36 |
40 |
26 |
|
CDA |
36 |
40 |
39 |
42 |
38 |
29 |
23 |
33 |
|
VVD |
40 |
39 |
26 |
18 |
12 |
6 |
5 |
16 |
|
CPN |
1 |
2 |
– |
– |
1 |
2 |
5 |
2 |
|
PPR |
– |
– |
| |
1 |
2 |
5 |
6 |
2 |
|
DS70 |
1 |
1 |
3 |
1 |
0 |
– |
1 |
1 |
|
SGP |
2 |
2 |
4 |
1 |
2 |
1 |
1 |
2 |
|
GPV |
1 |
2 |
5 |
– |
1 |
1 |
0 |
1 |
|
BP/RVP |
– |
– |
1 |
– |
– |
– |
0 |
0 |
|
RPF |
2 |
– |
– |
1 |
– |
– |
– |
1 |
|
CP/CD |
– |
– |
– |
– |
0 |
– |
1 |
0 |
|
Andere partij |
– |
– |
– |
– |
– |
1 |
0 |
0 |
|
Totaal |
100% |
102% |
101% |
104% |
100% |
101% |
99% |
102% |
|
N= |
129 |
127 |
109 |
206 |
231 |
256 |
383 |
1441 |
|
N% |
9% |
9% |
8% |
14% |
16% |
18% |
27% |
101% |
Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1981.
Tabel 68. Standpunt ten aanzien van inkomensverschillen en stemgedrag, 1982.
|
Verschil- len hand- haven |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Verklei- nen ver- schillen |
Totaal % |
|
|
PvdA |
15 |
14 |
12 |
24 |
31 |
45 |
58 |
32 |
|
CDA |
26 |
27 |
33 |
40 |
34 |
19 |
12 |
25 |
|
VVD |
47 |
48 |
41 |
23 |
16 |
15 |
8 |
26 |
|
D66 |
3 |
5 |
8 |
4 |
12 |
6 |
3 |
5 |
|
CPN |
– |
1 |
– |
1 |
1 |
1 |
4 |
1 |
|
PPR |
1 |
– |
3 |
2 |
3 |
3 |
4 |
2 |
|
PSP |
1 |
1 |
– |
2 |
1 |
6 |
7 |
3 |
|
DS70 |
1 |
1 |
– |
1 |
– |
– |
1 |
1 |
|
GPV |
1 |
1 |
2 |
1 |
1 |
– |
0 |
1 |
|
BP/RVP |
– |
– |
– |
1 |
– |
– |
– |
0 |
|
RPF |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
CP/CD |
1 |
– |
– |
– |
– |
1 |
0 |
0 |
|
SP |
– |
– |
– |
– |
– |
1 |
– |
0 |
|
Andere partij |
– |
– |
– |
– |
– |
– |
0 |
0 |
|
Totaal |
101% |
101% |
101% |
103% |
102% |
101% |
99% |
100% |
|
N= |
171 |
167 |
115 |
172 |
158 |
208 |
281 |
1272 |
|
N% |
13% |
13% |
9% |
14% |
12% |
16% |
22% |
99% |
Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1982.
Tabel 69. Standpunt ten aanzien van inkomensverschillen (oude vraagstelling) en stemgedrag, 1986.
|
Verschil- len hand- haven |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Verklei- nen ver- schillen |
Totaal % |
|
|
PvdA |
11 |
10 |
9 |
26 |
40 |
60 |
63 |
35 |
|
CDA |
40 |
37 |
51 |
43 |
36 |
17 |
18 |
32 |
|
VVD |
39 |
38 |
23 |
16 |
6 |
5 |
4 |
17 |
|
D66 |
6 |
7 |
8 |
9 |
11 |
7 |
4 |
7 |
|
CPN |
1 |
– |
1 |
1 |
– |
1 |
1 |
1 |
|
PPR |
– |
1 |
3 |
1 |
1 |
2 |
2 |
1 |
|
PSP |
– |
1 |
1 |
– |
1 |
4 |
4 |
2 |
|
SGP |
2 |
3 |
1 |
1 |
1 |
– |
0 |
1 |
|
GPV |
– |
2 |
3 |
3 |
2 |
– |
0 |
1 |
|
RPF |
1 |
2 |
1 |
– |
2 |
1 |
0 |
1 |
|
EVP |
– |
– |
– |
1 |
– |
1 |
1 |
0 |
|
CP/CD |
– |
– |
– |
– |
– |
1 |
0 |
0 |
|
Andere partij |
1 |
– |
– |
1 |
2 |
3 |
1 |
1 |
|
Totaal |
101% |
101% |
101% |
102% |
102% |
102% |
98% |
99% |
|
N= |
171 |
128 |
101 |
153 |
128 |
148 |
259 |
1088 |
|
N% |
16% |
12% |
9% |
14% |
12% |
14% |
24% |
101% |
Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1986.
Tabel 70. Standpunt ten aanzien van inkomensverschillen (nieuwe vraagstelling) en stemgedrag, 1986.
|
Grotere ver- schillen |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Kleinere ver- schillen |
Totaal % |
|
|
PvdA |
20 |
5 |
11 |
16 |
36 |
54 |
64 |
35 |
|
CDA |
36 |
33 |
44 |
46 |
36 |
24 |
13 |
32 |
|
VVD |
40 |
56 |
33 |
23 |
7 |
7 |
3 |
17 |
|
D66 |
4 |
1 |
6 |
9 |
12 |
8 |
4 |
7 |
|
CPN |
– |
– |
– |
– |
– |
0 |
3 |
1 |
|
PPR |
– |
– |
1 |
0 |
2 |
1 |
4 |
2 |
|
PSP |
– |
1 |
2 |
– |
2 |
2 |
4 |
2 |
|
SGP |
– |
1 |
4 |
2 |
1 |
– |
1 |
1 |
|
GPV |
– |
1 |
– |
2 |
2 |
1 |
– |
1 |
|
RPF |
– |
1 |
– |
2 |
1 |
– |
0 |
1 |
|
EVP |
– |
– |
– |
0 |
1 |
0 |
2 |
1 |
|
CP/CD |
– |
– |
– |
– |
– |
0 |
1 |
0 |
|
Andere partij |
– |
– |
– |
0 |
2 |
2 |
2 |
|
|
Totaal |
100% |
99% |
101% |
100% |
102% |
99% |
101% |
101% |
|
N= |
45 |
79 |
129 |
314 |
169 |
225 |
271 |
1232 |
|
N% |
4% |
6% |
10% |
25% |
14% |
18% |
22% |
99% |
Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1986.
Tabel 71. Standpunt ten aanzien van inkomensverschillen en stemgedrag, 1989.
|
Grotere ver- schillen |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Kleinere ver- schillen |
Totaal % |
|
|
PvdA |
27 |
6 |
14 |
16 |
29 |
47 |
57 |
33 |
|
CDA |
28 |
26 |
39 |
49 |
37 |
25 |
19 |
33 |
|
VVD |
34 |
50 |
28 |
15 |
7 |
6 |
3 |
14 |
|
D66 |
3 |
10 |
11 |
11 |
17 |
12 |
7 |
10 |
|
Groen Links |
3 |
1 |
1 |
2 |
5 |
5 |
11 |
5 |
|
SGP |
3 |
3 |
2 |
3 |
1 |
1 |
1 |
2 |
|
GPV |
– |
2 |
1 |
3 |
1 |
– |
1 |
2 |
|
RPF |
– |
1 |
1 |
2 |
2 |
2 |
0 |
|
|
CP/CD |
2 |
– |
1 |
– |
1 |
1 |
– |
0 |
|
Andere partij |
– |
– |
– |
0 |
2 |
2 |
2 |
1 |
|
Totaal |
100% |
99% |
99% |
102% |
101% |
100% |
100% |
101% |
|
N= |
67 |
88 |
138 |
323 |
196 |
209 |
351 |
1372 |
|
N% |
5% |
6% |
10% |
24% |
14% |
15% |
26% |
100% |
Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1989.
Tabel 71A. Standpunt ten aanzien van inkomensverschillen en stemgedrag, 1994.
|
Grotere verschillen |
Kleinere verschillen |
|||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
Totaal % |
|
|
PvdA |
21 |
6 |
10 |
18 |
29 |
40 |
39 |
25 |
|
CDA |
18 |
20 |
19 |
26 |
26 |
15 |
11 |
20 |
|
VVD |
43 |
57 |
43 |
22 |
10 |
7 |
6 |
22 |
|
D66 |
11 |
10 |
22 |
23 |
19 |
19 |
15 |
18 |
|
Groen-Links |
1 |
– |
1 |
2 |
7 |
9 |
13 |
6 |
|
SGP |
– |
1 |
– |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
GPV |
– |
– |
1 |
1 |
1 |
– |
1 |
1 |
|
RPF |
– |
2 |
– |
2 |
2 |
2 |
1 |
1 |
|
CD |
1 |
1 |
1 |
2 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
AOV/ |
||||||||
|
Unie 55+ |
5 |
2 |
3 |
3 |
3 |
4 |
7 |
4 |
|
SP |
– |
1 |
– |
1 |
1 |
1 |
3 |
1 |
|
Andere partij |
– |
– |
1 |
1 |
1 |
1 |
4 |
1 |
|
Totaal |
100% |
100% |
101% |
102% |
101% |
100% |
102% |
101% |
|
N= |
82 |
129 |
157 |
329 |
204 |
208 |
249 |
1358 |
|
6% |
9% |
12% |
24% |
15% |
15% |
18% |
99% |
|
Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1994
Tabel 71B. Standpunt ten aanzien van inkomensverschillen en stemgedrag, 1998.
|
Grotere verschillen |
Kleinere verschillen |
|||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
Totaal % |
|
|
PvdA |
30 |
11 |
12 |
20 |
28 |
44 |
38 |
30 |
|
CDA |
22 |
14 |
22 |
19 |
20 |
13 |
16 |
18 |
|
VVD |
33 |
61 |
45 |
33 |
17 |
9 |
7 |
22 |
|
D66 |
6 |
4 |
9 |
16 |
14 |
11 |
9 |
12 |
|
Groen-Links |
– |
3 |
3 |
4 |
11 |
12 |
15 |
9 |
|
SGP |
6 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
GPV |
– |
3 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
RPF |
3 |
4 |
4 |
2 |
3 |
2 |
2 |
2 |
|
CD |
– |
– |
1 |
– |
1 |
– |
0 |
0 |
|
Unie 55+ |
– |
– |
– |
– |
0 |
0 |
– |
0 |
|
AOV |
– |
– |
– |
0 |
– |
– |
1 |
0 |
|
Sen. 2000 |
– |
– |
1 |
0 |
0 |
0 |
– |
0 |
|
SP |
– |
– |
1 |
3 |
3 |
6 |
10 |
4 |
|
Andere partij |
– |
– |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
|
Totaal |
100% |
101% |
101% |
100% |
100% |
99% |
99% |
100% |
|
N= |
36 |
79 |
139 |
392 |
316 |
349 |
301 |
1612 |
|
2% |
5% |
9% |
24% |
20% |
22% |
19% |
101% |
|
Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1998
Allereerst kan worden geconstateerd, dat in de periode 1977-1998 een meerderheid der kiezers zich in mindere of meerdere mate uitspreekt voor verkleining van de inkomensverschillen. De enige uitzondering wordt gevormd door het verkiezingsjaar 1994, waarin een grote minderheid (48%) zegt deze mening te zijn toegedaan.
Het verband tussen de opvatting ten aanzien van het (de)nivelleren van de inkomens en de partijkeuze is duidelijk aanwezig.
Opvallend is, dat het percentage stemmen voor de PvdA bij de mensen die volstrekt tegen nivellering lijken te zijn (waarde 7) hoger is dan bij mensen die deze mening in minder extreme mate zijn toegedaan. Dit is mogelijk het gevolg van een verkeerd gebruik van de schaal of van meet- of codeerfouten. Het is wellicht zo dat een deel der respondenten die in deze groep terecht is gekomen juist de andere extreme positie (voor nivellering) heeft bedoeld aan te geven.
Ondanks het voorkomen van mogelijke onregelmatigheden in de meting, zijn er toch zeer duidelijke verschillen in stemgedrag te zien afhankelijk van de houding ten aanzien van de inkomensverdeling. Naarmate kiezers meer van mening zijn dat de verschillen in inkomens dienen te worden verkleind, neemt het stemmenaandeel voor de PvdA duidelijk toe. Dit geldt in vrijwel gelijke mate voor de VVD, zij het dat hier sprake is van het spiegelbeeld van de PvdA: naarmate mensen meer neigen naar het verkleinen van inkomensverschillen, neemt het percentage stemmen voor de VVD af. In 1977 verschillen de percentages stemmen in de diverse groepen voor het CDA in relatief geringe mate. In de volgende jaren trekt de partij echter minder stemmen van die kiezers die in meerdere of mindere mate het standpunt aanhangen, dat de verschillen in inkomens kleiner moeten worden. Bij de kiezers die de tegengestelde mening hebben, lijkt het CDA meer stemmen te krijgen. In de jaren negentig is dit verband echter weer zwakker geworden en trekt het CDA hogere percentages stemmen onder die kiezersgroepen die zich gematigd opstellen ten aanzien van het inkomensvraagstuk dan onder die groepen die zich daar in meer extreme zin over uit laten.
Wat D66 betreft, kan worden opgemerkt dat deze partij het electoraal relatief goed doet onder de kiezers die geen extreem standpunt innemen. De partij trekt overigens wel iets meer kiezers uit de groepen die voor dan uit de groepen die tegen inkomensnivellering zijn.
Voor de (groepen van) kleine politieke partijen is het beeld het meest duidelijk. Zeer weinig kiezers die niet voor het verkleinen van inkomensverschillen zijn, brengen een stem uit op een der kleine linkse partijen. En iets meer, maar nog altijd niet veel kiezers die juist voor nivellering zijn stemmen op een van de kleine confessionele partijen.
De ouderenpartijen hebben in het bijzonder in 1994 stemmen getrokken onder alle kiezers, ongeacht hun standpunt ten aanzien van het inkomensvraagstuk.
De nieuwe vraagstelling, in 1986 evenals de oude in het onderzoek opgenomen en in 1989 als enige vraag over de inkomensverdeling in Nederland gesteld, levert minder verschillen met de oude vraag op dan mogelijk verwacht werd. Verrassend is in 1986 het relatief hoge percentage kiezers voor de PvdA onder de mensen die voor vergroting van verschillen zijn; met de mogelijkheid van meetfouten moet echter rekening worden gehouden. Onder de groep die voor denivellering is, neemt de VVD een sterke electorale positie in. De nieuwe vraagstelling doen de kleine confessionele partijen het electoraal gezien het best onder de groepen die een plaats in het midden van de schaal innemen. Het patroon dat met de nieuwe vraagstelling voor de eerste maal in 1986 is te zien, komt vrijwel onveranderd terug in de latere verkiezingen.