Een eerste belangrijk aspect van het huidige functioneren van de rechterlijke macht is de internationalisering. Recht in het algemeen, en het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen (HvJEG) in het bijzonder, spelen een cruciale rol in het proces van Europese eenwording. Het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen heeft kort samengevat een „constitutionalisering” van het Verdrag van Rome bewerkstelligd, door middel van de introductie van achtereenvolgens het leerstuk van de rechtstreekse werking van het gemeenschapsrecht (zaak 26/62, Van Gend en Loos), het leerstuk van de voorrang van het gemeenschapsrecht (zaak 6/64, Costa/ENEL) en – vanaf circa 1970 – een grondrechtencatalogus in het gemeenschapsrecht (zaak 11/70, Handelsgesellschaft). Hiernaast is het Luxemburgse Hof actief geweest op het terrein van de economische integratie, onder andere door middel van zijn jurisprudentie inzake de artikelen 30 en 36 van het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap. Zo lag niet slechts een succesvolle lobby van het (internationale) bedrijfsleven, maar ook – en vooral – het in het Cassis de Dijon-arrest uit 1979 geïntroduceerde beginsel van wederzijdse erkenning van elkaars wetgeving ten grondslag aan het bekende Europa 1992-project van de Europese Commissie (zaak 120/78, Cassis de Dijon). Doordat invoerlanden de verplichting kregen opgelegd om rekening te houden met de wetgeving van het oorsprongsland van de goederen, werd de noodzaak van een tijdrovende harmonisatie van wetgeving sterk verkleind.

Zie in het bijzonder:

De geleidelijke acceptatie van de jurisprudentie van het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen door de diverse nationale hoogste rechtscolleges was allerminst vanzelfsprekend en is mede hierom niet in alle gevallen even soepel verlopen. Een belangrijke rol hierin heeft gespeeld de prejudiciële procedure van artikel 177 Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap.

Zie hierover:

Het belang van dit proces van constitutionalisering van het Verdrag van Rome voor de nationale rechters, waaronder de Nederlandse, is dat het – in de woorden van de jurist Joseph Weiler – heeft geleid tot „a quiet revolution in the legal orders of the Member States” (The Community System: The Dual Character of Supranationalism, in: F.G. Jacobs (red.), Yearbook of European Law 1981, Vol. I, Oxford, 1982, pp. 267-306, aldaar p. 275). Als gevolg van deze „stille revolutie” is het voor nationale rechters mogelijk geworden om – zelfs al beschikken zij, zoals in Nederland, niet over het constitutionele toetsingsrecht – nationale wetten ongeldig te verklaren die strijdig zijn met het gemeenschapsrecht.

Na een langdurige beginperiode waarin de Hoge Raad voor alles de Nederlandse traditie van „deferentie” (T. Koopmans, Vergelijkend publiekrecht, 2e druk, Deventer, 1986, p. 76) jegens de wetgever trouw leek te willen blijven, is hij zich sinds het einde van de jaren zeventig (ook in dit opzicht) aanzienlijk activistischer gaan opstellen.

Zie: T. Koopmans, Receptivity and its Limits: The Dutch Case, in: St.J. Bates, W. Finnie, J.A. Usher, en H. Wildberg (red.), In Memoriam J.D.B. Mitchell, Londen, 1983, pp. 91-104.

Vooral de laatste jaren is hiernaast de invloed van het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) op de rechtsvinding in het nationale recht toegenomen. Voorbeelden zijn de gevolgen die de jurisprudentie van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg inzake de in paragraaf 3.2 genoemde „fair trial” eisen van artikel 6 EVRM heeft gehad voor het Nederlandse procesrecht en de fundamentele veranderingen die – zonder wetswijziging – hebben plaatsgevonden op het terrein van het familierecht, in het bijzonder als gevolg van de zogenaamde voorjaarsbeschikkingen van 1986 van de Hoge Raad (HR 21 maart 1986, pp. 585-588). In deze arresten over het voogdijschap over kinderen na echtscheiding danwel buiten het huwelijk om, ging de Hoge Raad tegen de betreffende bepalingen uit het Burgerlijk Wetboek in.

Tenslotte is er de invloed van niet-Europese verdragen, zoals het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (IVBPR) van de Verenigde Naties.

Zie over de jurisprudentie van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in het algemeen:

Over de doorwerking in het Nederlandse recht, zie: