Gedurende enkele eeuwen, tot aan de ondergang van de Republiek der Verenigde Nederlanden in 1795, bekleedde de Gereformeerde Kerk de bevoorrechte positie van publieke kerk. Dit hield in dat zij als enige officiële erkenning en bescherming genoot en openbare godsdienstoefeningen mocht houden in daartoe door de overheid beschikbaar gestelde kerkgebouwen. De overheid betaalde ook de predikantstractementen en stelde middelen beschikbaar voor de kerkelijke diaconie (armenzorg). En in principe konden alleen leden van de Gereformeerde Kerk overheidsambten vervullen.

De publieke kerk vervulde ook publieke taken. Zij onderwees in prediking en catechese de christelijke leer en zeden; zij bediende de christelijke doop, zij voltrok huwelijken en begrafenissen, verzorgde publieke bede- en dankdagen, verleende geestelijke verzorging aan leger en vloot en bijstand aan ter dood veroordeelden. Armen en behoeftigen bewees zij diaconale barmhartigheid. Via onderwijs, regelgeving en kerkelijke tucht werkte zij aan de bestrijding van volks- en bijgeloof en de disciplinering van de samenleving.

De bevoorrechte, publieke positie bood de kerk niet de gelegenheid tot gedwongen protestantisering, zoals blijkt uit gebieden als Noord-Brabant. Het contrareformatorisch Rooms-katholicisme had zich daar reeds kunnen wortelen, toen het onder Staatsgezag kwam. De geografische spreiding der diverse godsdienstige gezindten werd door diverse politieke, sociale en demografische processen bepaald. Van statische verhoudingen kan daarbij niet gesproken worden. Zo groeide het percentage gereformeerden van gemiddeld tien omstreeks 1600 tot 55 in 1809. Tot ver in de zeventiende eeuw kwam deze groei vooral voort uit toetreding van zgn. „liefhebbers der gereformeerde religie”, een categorie kerkgangers waarop met name gewezen is door: A.Th. van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen: kerk en kerkvolk ten tijde van Maurits en Oldenbarneveldt, Franeker, 1992 (tweede druk; eerste druk: Assen, 1974).

Een voorbeeld van een persoonlijke keus voor de reformatie biedt: Judith Pollmann, Een andere weg naar God. De reformatie van Arnoldus Buchelius (1565-1641), Amsterdam, 2000.

De protestantisering van de publieke kerk weerhield niet dat een substantieel deel van de bevolking Rome trouw bleef. Na enige tijd ontwikkelde zich een vorm van coëxistentie, die met name op lokaal niveau vele variaties kende, zoals reeds genoemde studies over Haarlem (van J.W. Spaans) en Delft (van Wouters en Abels) aangeven; zie ook:

De omvang en geografische spreiding der gezindten zijn onderwerp van:

Over de herinrichting der kerkgebouwen bij de protestantisering en over protestantse kerkbouw gaan:

Behalve door Van Deursen in Bavianen en Slijkgeuzen is het zeventiende-eeuwse kerkvolk en zijn geloof onderwerp van bestudering in:

Over de betekenis en werking van de kerkelijke tucht in de Gereformeerde kerken informeert de exemplarische studie van: H.W. Roodenburg, Onder censuur. De kerkelijke tucht in de gereformeerde gemeente van Amsterdam, 1578-1700, Hilversum, 1990.

Tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) kwamen reeds langer merkbare tegenstellingen over aard en functioneren van de publieke kerk tot uitbarsting. Die tegenstellingen betroffen de confessionele grondslag van de kerk en de meer of minder sterke mate van binding daaraan, als ook de relatie tussen kerk en overheid.

De aanleiding tot het conflict was het verschil van inzicht tussen de theologen Arminius en Gomarus over het vraagstuk van de predestinatie. De medestanders van de laatste wensten overheidsmedewerking ter bijeenroeping van een nationale synode, opdat de kerk het geschilpunt kon beslissen. De volgelingen van Arminius hadden zich reeds in 1610 bij Remonstrantie tot de Staten van Holland gericht ter beëindiging van de strijd. De invloedrijke Hollandse Landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt, die het oppergezag van de gewestelijke Staten in religiezaken voorstond, gaf daaraan gehoor en bewerkte dat de Staten van Holland behandeling van de geschilpunten op de kansel verboden (1614). In 1617 liet hij de Staten van Holland de „Scherpe Resolutie” aannemen, die het oppergezag der Staten in kerkelijke zaken onderstreepte, een nationale synode afwees en stadsbesturen aanraadde rust en orde desnoods met behulp van huurlegertjes „waardgelders” te handhaven. Deze resolutie vormde naar het oordeel van een meerderheid in de Staten-Generaal (Friesland, Groningen, Gelre en Zeeland) een bedreiging voor de eenheid van de unie en het gezag van de kapitein-generaal prins Maurits. Zij besloot tot bijeenroeping van een nationale synode en machtigde Maurits tot het afdanken van de waardgelders en de gevangenzetting van Oldenbarnevelt en zijn medestanders Hugo de Groot, Hogerbeets en Ledenberg.

De geschiedenis van de Republiek in de eerste helft van de zeventiende eeuw is beschreven in:

Voor de biografie van de beide hoofdpersonen in het politiek conflict tijdens het Twaalfjarig Bestand kan men terecht bij:

De nationale synode van Dordrecht (13 november 1618-23 april 1619) veroordeelde de opvattingen der Remonstranten over de predestinatie als ketters en verwijderde de voorstanders daarvan uit zijn vergadering; predikanten die eraan vasthielden, werden afgezet. De leerbeslissingen werden vastgelegd in een nieuw belijdenisgeschrift, de Dordtse Leerregels of Vijf Artikelen tegen de Remonstranten, dat samen met de Nederlandse Geloofsbelijdenis (1561) en de Heidelberger Catechismus (1563) als de drie Formulieren van Eenheid tot confessionele grondslag van de Gereformeerde Kerk aangenomen werd.

De synode (die belangrijk werk deed met de opdracht tot bijbelvertaling, de zogenaamde Statenbijbel van 1637) stelde ook de Dordtse Kerkenorde vast. Deze ging uit van zelfstandige lokale gemeenten, bestuurd door een kerkenraad (consistorie) bestaande uit predikant(en) en ouderlingen, voor sommige zaken vereend vergaderend met de diakenen, aan wie de armenzorg was opgedragen.

Aan de kerkenraad was het onderwijs in, de vertroosting met en het toezicht op de handhaving en naleving van de christelijke leer opgedragen. Hij oefende, zo nodig, de kerkelijke tucht (vermaning, afhouding van het Heilig Avondmaal, in het uiterste geval excommunicatie) uit over de lidmaten. Ouderlingen hadden een beperkte ambtstermijn maar waren herkiesbaar (na een jaar stilstand, soms direct); zij werden in theorie gekozen door de (mannelijke lidmaten van de) gemeente, in feite door de zittende (en oud-)kerkenraadsleden en behoorden gewoonlijk tot de sociaal meest aanzienlijken onder de gemeenteleden.

De predikanten werden beroepen door de kerkenraad (en de gemeente); de Gereformeerde Kerk erkende echter het collatierecht en het approbatierecht van de overheid. Ook bij de aanstelling van schoolmeesters, kosters en doodgravers (niet zelden in één persoon verenigde ambten) en huisvaders en -moeders van wees- en armenhuizen werkten kerkenraad en lokale overheid gewoonlijk samen. De aanstelling van kerkmeesteren (belast met het onderhoud van het kerkgebouw en de betaling van de kosten van de eredienst) geschiedde door de overheid. Diakenen, gekozen door en uit de gemeente (dikwijls door de – brede – kerkenraad gerepresenteerd), waren jaarlijkse verantwoording aan de kerkenraad schuldig. Zij verkregen hun inkomsten uit collecten, giften, eigen bezittingen en (de opcenten op) zekere belastingen, soms aangevuld met baten van geestelijke goederen van voor de Reformatie, indien ook de niet-gereformeerde armen bijstand verleend moest worden.

Wat het kerkverband betreft: een aantal genabuurde kerken vormde samen een classis. Deze vergaderde enkele malen per jaar en bestond uit afgevaardigden (predikant en ouderling) van de plaatselijke kerken. De classis was onder andere betrokken bij beroeping en ontslag van predikanten en bij tuchtzaken. Een aantal classes vormden samen een particuliere of provinciale synode; deze constitueerden op hun beurt een generale of nationale synode. Het gaat hier steeds om meerdere (niet: hogere!) vergaderingen, belast met bovenlokale gezamenlijke belangen en appèlzaken. De Dordtse Kerkenorde schreef het bijeenkomen van een synode eens per drie jaar voor, maar aan die regel heeft de kerk zich niet kunnen houden omdat de Staten na 1619 bijeenroeping van volgende nationale synodes weigerden. Want 1618-1619 betekende wel de overwinning van de orthodoxie in de kerk, haar handhaving en bescherming door de overheid als publieke kerk, maar die bevoorrechte positie had ook een prijs. Commissarissen-politique woonden namens magistraten en overheden de kerkelijke vergaderingen bij en herhaaldelijk schreven overheden in de loop van de zeventiende en achttiende eeuw beëindiging van kerkelijke twisten en disputen voor. Overigens waren zulke tegenstellingen uitzonderlijk. In hoofdzaak heerste overeenstemming ten aanzien van de door overheid en kerk beide nagestreefde christelijke normering van de samenleving en ieders onderscheiden rol hierin. Dit proces van confessionalisering, dat overigens overal duidelijke aangrijpings- en vergelijkingspunten had (aan de Synode van Dordrecht namen vertegenwoordigers uit diverse landen deel), is dan ook nog steeds onderwerp van (internationale) belangstelling:

Uit de literatuur over de Synode van Dordrecht, haar besluiten en doorwerking noemen wij:

Biografieën van hoofdpersonen in het kerkelijk conflict zijn:

Zie voor de drie Formulieren van Eenheid (ook in diverse kerkboeken afgedrukt):

Zie voor de geschiedenis van de bijbelvertaling:

Afkomst, opleiding, werkzaamheden en sociale positie van predikanten en ouderlingen zijn bestudeerd door:

Aspecten van de geschiedenis van kerkorde en kerkrecht zijn beschreven in:

Voor de kerkdiensten en diverse liturgische elementen raadplege men:

Artikel 22 van de Dordtse Kerkenorde wees de kerkenraden op hun verplichtingen ten aanzien van het onderwijs aan de jeugd. Exemplarische beschrijvingen van het gereformeerde openbaar onderwijs ten tijde van de Republiek zijn:

Wezenlijk aan de christelijke kerk is de dienst der barmhartigheid. De Gereformeerde diaconie was bovendien gewoonlijk (een belangrijk deel van de) publieke armenzorg, medeverantwoordelijk voor de lokale burgerlijke wees- en armenhuizen. We geven enkele recente studies:

Vele der bovenstaande aspecten van het kerkelijk leven komen uiteraard ook aan de orde in de diverse lokale kerkgeschiedenissen, waarvan wij slechts noemen: R.B. Evenhuis, Ook dat was Amsterdam, Amsterdam, 1967-1978 (5 delen).

Zeer interessant, ook om inzicht te krijgen in de werking van haar inrichting, zijn de Gereformeerde kerken die ontstonden in de overzeese bezittingen van West- en Oost-Indische Compagnieën. De oude historiografische beschrijving als handelskerken doet geen recht aan hun functie als publieke kerk in een multiculturele koloniale samenleving en aan hun bijdrage tot de verbreiding van het christelijk geloof.

De overzeese kerken waren immers niet beperkt tot het Europese element aldaar, het personeel van de handelscompagnieën en de vrijburgers/planters; ook onder de inheemse bevolking en de slaven vonden zij aanhang. Met name in Azië waren er ook gemeenten met overwegend inheemse leden.

De afwijzing van de Remonstrantse gevoelens en aanvaarding van de drie Formulieren van Eenheid betekende niet, dat sindsdien binnen de Gereformeerde kerken eenheid van opvatting heerste. Mede onder invloed van Engels-puriteinse bewegingen ontwikkelde zich de beweging der Nadere Reformatie, die de voorgaande reformatie van de kerk in leer en inrichting wilde doen opvolgen met een verdere, tweede („nadere”) reformatie van de praxis pietatis. Zij legde de nadruk op een strenge levensheiliging – persoonlijk, maar ook in de onder theocratie te stellen samenleving – en op een verinnerlijkt geloof en bewuste beleving van de liefde van en voor God. Naarmate de zeventiende eeuw vorderde, werd de Nadere Reformatie almeer een door subjectieve verinnerlijking gekenmerkte beweging. In de achttiende eeuw werd zij een overwegend in het conventikel teruggetrokken groep, herkenbaar aan haar lijdelijkheid en bevindelijk individualisme van puriteins-wereldmijdende aard.

De literatuur over de Nadere Reformatie groeit de laatste jaren snel, naar de bibliografische bijdragen in het Documentatieblad Nadere Reformatie aangeven. Over de precieze aard en grenzen van de beweging bestaat geen eenstemmigheid (zie de hieronder genoemde studies van T. Brienen e.a.; W. van ’t Spijker; O.J. de Jong e.a.).

Veel recent onderzoek heeft een inventariserend en beschrijvend karakter; het is ook opvallend personalistisch-biografisch van opzet. Naast de traditionele, theologisch gekleurde belangstelling valt een toenemende aandacht voor het geleefde geloof van het piëtistisch-puriteinse deel van het protestantse kerkvolk ten tijde van de Republiek waar te nemen, een sociaal- en mentaliteits-historische benadering.

Bibliografie:

Belangrijke bijdragen zijn:

De beweging van de Nadere Reformatie gaf nieuwe kracht aan het „theocratisch ideaal” van de christelijke samenleving in een christelijke staat; een ideaal waaraan vooral de naam verbonden is van Gisbertus Voetius (1589-1676), de zeer geleerde, invloedrijke Utrechtse hoogleraar bekend om zijn polemieken, onder andere over de zondagsviering, met zijn Leidse collega Johannes Coccejus (1603-1669):

De vraag in hoeverre ook van een specifiek Gereformeerd nationaal besef (dat de Republiek als het uitverkoren „Neerlands Israel” beschouwde) gesproken kan worden, wordt uiteenlopend beantwoord:

De Gereformeerde kerk kende in de zeventiende eeuw naast de elkaar bestrijdende Voetiaanse en Coccejaanse stromingen, ook een door het cartesiaans rationalisme beïnvloede richting. In de loop van de achttiende eeuw vervaagden grotendeels de tegenstellingen tussen de precieze dogmatische Voetianen en de Coccejanen – die een rationeler en historiserende Schriftverklaring voorstonden – terwijl daarentegen duidelijk sprake was van de opkomst van zowel piëtistisch-methodistische als Verlicht-rationalistische stromingen. De eerste uitte zich bijvoorbeeld in opwekkingsbewegingen (bijvoorbeeld te Nijkerk, 1750) en de oprichting van het Nederlands Zendeling Genootschap (Rotterdam 1797). De Verlichting droeg in Nederland een reformatorisch en supranaturalistisch karakter: rede en openbaring werden niet als tegengesteld maar als complementair of zelfs gelijkwaardig beschouwd. Voor uitgesproken deïsme was in de Nederlandse Verlichting geen plaats, laat staan voor atheïsme of materialisme. Zie: