Categoriale bewegingen zijn bewegingen die zich richten op de belangen van een sociale categorie in de samenleving. Zij hebben het karakter van emancipatiebewegingen als ze zich richten op de „bevrijding” van in diverse opzichten achtergestelde en/of gediscrimineerde groeperingen. Belangrijke emancipatiebewegingen in ons land zijn die van vrouwen, etnische minderheden en ouderen.

Over de manier waarop die bevrijding gestalte moet krijgen, lopen in emancipatiebewegingen de meningen uiteen. Een eerste mogelijkheid is om naar gelijkberechtiging en integratie te streven; men wil dan een einde maken aan achterstelling en discriminatie. De keerzijde daarvan is dat men zich aanpast aan de dominante waarden en normen en de „eigen identiteit” uit het oog verliest. Een tweede mogelijkheid is om juist de eigen waarden en normen te accentueren. Men is trots op de eigen identiteit en wil de verschillen met respectievelijk mannen en blanken benadrukken. Het risico daarvan is uiteraard dat een dergelijk streven leidt tot vergaande segregatie. Bovendien is de „eigen identiteit” veelal een constructie, die berust op een sterk geromantiseerd beeld van het verleden.

Met betrekking tot de volgende persoonlijke kenmerken zijn categoriale bewegingen actief: sekse en seksuele voorkeur; leeftijdsfase; etniciteit; arbeid; woonplaats.