De eerste vormen van orthodox-protestantse zuilvorming kwamen op tijdens de schoolstrijd (zoals de „Vereniging Christelijk-Nationaal Schoolonderwijs” uit 1860 en het „anti-School-Wet-Verbond” uit 1872). Onder leiding van Abraham Kuyper ontstonden bovendien in 1872 de krant „De Standaard” en de Anti-Revolutionaire Partij (1879). Kenmerkend voor de orthodox-protestantse verzuiling was de combinatie van diversiteit in geloofsopvattingen en belevingen aan de ene kant en een diepgeworteld collectieve streven naar „souvereiniteit in eigen kring” (zie: hoofdstuk B0950 Kerk en religie in Nederland: de protestantse kerken en groepen.
Zie voorts:
- D. Th. Kuiper, Het Nederlands protestantisme in ontwikkelingsperspectief (1860-1940), in: J. de Bruijn (red.), Een land nog niet in kaart gebracht, Franeker, 1987
- J. Hendriks, De emancipatie van de gereformeerden. Sociologische bijdrage tot de verklaring van enige kenmerken van het huidige gereformeerde volksdeel, Alphen a/d Rijn, 1971.