Het Centraal Planbureau publiceert regelmatig verkenningen over de economische ontwikkelingen op de korte en middellange termijn in respectievelijk de Macro-economische Verkenningen en het Centraal Economisch Plan. In 1992 verschenen twee studies waarin ontwikkelingen op langere termijn werden onderzocht. De eerste betrof de toekomst van de wereldeconomie en de tweede – in het verlengde daarvan – de toekomst van de Nederlandse economie. Met deze studies, respectievelijk Scanning the Future; a long term study of the world economy, 1990-2015 en Nederland in drievoud. Een scenariostudie van de Nederlandse economie 1990-2015, ontwikkelde het CPB een methodologie van toekomstverkennen waar het sindsdien mee verder heeft gewerkt. De meest recente lange termijn verkenning is: Centraal Planbureau, Economie en fysieke omgeving. Beleidsopgaven en oplossingsrichtingen 1995-2020, Sdu Uitgevers, Den Haag, 1997.

Deze studie richt zich op de ontwikkeling in onderling verband van economie, energie, ruimte, mobiliteit en milieu. Er werd door het CPB samengewerkt met instellingen die deskundig zijn op de andere gebieden dan economie, zoals RPD, RIVM, Adviesdienst Verkeer en Vervoer en Energie-onderzoek Centrum Nederland. Met dit samenwerkingsverband werd beoogd een gemeenschappelijke achtergrond te bieden voor tal van verkenningen en regeringsnota’s die in de erna volgende jaren op genoemde thema’s zouden verschijnen. Vanwege de grote onzekerheden met betrekking tot de externe omgeving werd de basis gevormd door drie omgevingsscenario’s. Hiertoe werd aangesloten bij de in Scanning the Future ontwikkelde methodologie. Dat het opnieuw een scenariostudie is, heeft alles te maken met de lange termijn optiek. Anders dan op de korte termijn, kan op een termijn van enkele decennia de ontwikkeling niet met grote waarschijnlijkheid worden voorspeld. Bij een grote onzekerheid over vele voor de economie uiterst relevante grootheden kan het aanbieden van enkele logische, intern consistente en plausibele „verhalen” over de toekomst verhelderend zijn voor de discussie over politieke en beleidsmatige keuzen. De drie scenario’s kregen als benaming: Divided Europe, European Coordination en Global Competition.

In Divided Europe werkt het marktmechanisme noch in Europa noch in Nederland goed. De economische groei blijft duidelijk achter bij die in Noord-Amerika en Azië. In Nederland is sprake van een bescheiden volumestijging van het BBP en een matige toename van de arbeidsproductiviteit. In European Coordination neemt het BBP-volume in Nederland sneller toe. EU-beleidscoördinatie speelt een belangrijke rol, maar tussen de grote blokken in de wereld is er een zekere mate van isolationisme. Global Competition, met een zeer dynamische technologische ontwikkeling, sterke internationalisering en een grote rol voor het marktmechanisme leidt tot een hoge economische groei in Nederland. Er is een krachtige stijging van de productiviteit en de werkloosheid loopt flink terug. De scenariokenmerken kunnen als volgt worden samengevat:

Tabel 2. Kenmerken drie omgevingsscenario’s.

Bron: Centraal Planbureau, Economie en fysieke omgeving, Den Haag, 1997, blz. 13.

Per scenario werd vervolgens nagegaan hoe zonder aanvullend beleid de druk in Nederland op fysieke variabelen rond de vier thema’s zich tot 2020 zal ontwikkelen. De resultaten zijn hieronder weergegeven.

Tabel 3. Omgevingsscenario’s en fysieke omgeving.

Bron: Centraal Planbureau, Economie en fysieke omgeving, Den Haag, 1997, blz. 24.

Tenslotte werd bestudeerd via welke instrumenten de negatieve effecten van ieder der drie scenario’s op de fysieke omgeving kunnen worden verzacht.