Een aantal verhandelingen over de opvattingen aangaande huwelijk en gezin is gebundeld in: Sex in Nederland. Het meest recente onderzoek naar houding en gedrag van de Nederlandse bevolking, Utrecht, 1983.

Veel van dit onderzoek grijpt terug op het zogenaamde Margriet-onderzoek uit 1965, zie: Sex in Nederland, Utrecht, 1969.

De dissertatie van Winkels bevat een uitgebreide analyse van gegevens die eveneens in het project „Culturele veranderingen in Nederland” worden gebruikt, zie: J. Winkels, Gezag in Nederland, 1970-1985. Een sociologisch onderzoek naar gezagsrelaties in het gezin en in het politieke bestel, Groningen, 1990.

Voor achtergronden van meningsveranderingen, zie:

Voor een overzicht van de meest recente ontwikkelingen, zie:

Hoewel de volgende studie uitgaat van gegevens over de Verenigde Staten, is zij als correctie op gangbare opvattingen over het gezin van nut: S. Coontz, The way we never were. American families and the nostalgia trap, New York, 1992.

De studies van het Sociaal en Cultureel Planbureau bevatten veel informatie die eveneens van belang is voor het onderwerp vrouwenemancipatie, doordat wordt ingegaan op de arbeid van de gehuwde vrouw en op de verdeling van taken binnen het gezin tussen man en vrouw.

In het voorafgaande kwam Nederland meer dan eenmaal als een permissief land naar voren. Tabel 10 brengt een aantal veranderingen in beeld. Voorzover er metingen beschikbaar zijn, moet men concluderen dat de grootste toename van de permissiviteit plaatsvond in de tweede helft van de jaren zestig en dat deze ontwikkeling zich tot in de jaren tachtig vertraagd heeft voortgezet. Sindsdien is er zeker geen duidelijke omslag in de richting van een strakkere moraal te bespeuren, maar kan er op enkele punten wel van een zekere verzadiging gesproken worden. De acceptatie van bewuste kinderloosheid bij echtparen is vrijwel algemeen geworden. In 1965 vond 23% het afzien van kinderen krijgen acceptabel, in 1996 was dat 91%. Andere ontwikkelingen hebben zich echter niet in die mate doorgezet. De afwijzing van de stelling dat gehuwden gelukkiger zijn dan ongehuwden – een indicatie voor de onromantisering van het huwelijk – bevindt zich sinds 1980 op een niveau dat ligt tussen 70 en 85%, zonder dat er van een duidelijke trend sprake is. De acceptatie van echtscheiding als er nog kleine kinderen thuis zijn, lijkt in het begin van de jaren negentig op een niveau van ongeveer 50% te blijven steken. Hetzelfde geldt voor de instemming met de stelling dat een huwelijk toch nog wel goed kan zijn, ook al is er sprake van ontrouw. Een slippertje van een getrouwde man wordt minder geaccepteerd dan in 1980 het geval was (44% tegenover 33%). Als de vraag wordt geformuleerd in termen van „een getrouwde vrouw”, is de beantwoording overigens hetzelfde. Een „dubbele moraal” lijkt hier tot het verleden te behoren. Enige teruggang in rekkelijkheid valt eveneens te constateren bij de mening dat een enkel avontuurtje voor een goed huwelijk geen kwaad kan. Het algemene beeld lijkt te zijn dat mensen niet meer hoeven te trouwen, dat zij evenmin kinderen hoeven te krijgen, maar dat zij als zij dat wel doen, verantwoordelijkheidsgevoel moeten tonen. Het publiek stelt dus duidelijkere grenzen dan in de voorafgaande periode van permissiviteit het geval was.

Tabel 10. De mening over het huwelijk 17-70 jaar, 1965-1996, (in procenten).

	1965	1970	1975	1980	1983	1986	1991	1995	1996
Bewust geen kinderen
is te billijken	23	60	71	80	86	79	88	91	91
Oneens met gehuwden
zijn gelukkiger dan
Ongehuwden	40		65	75	82		86		71
Echtscheiding als er
nog kleine kinderen
zijn toelaatbaar	12	40	40	48	45	43	54		48
Huwelijk kan in geval
van ontrouw toch
goed zijn	31		51			55	54	49	51
Avontuurtje van een
getrouwde man is soms
te rechtvaardigen	20	48	49	44		36	37	37	33
Een enkel avontuurtje
kan voor een goed
Huwelijk geen kwaad	47	35	27			27	19	21

Bron: Gegevens afkomstig van onderzoek Huwelijk en Gezin, 1965, onderzoek Pogressiviteit en Conservatisme, 1970; onderzoek Culturele veranderingen in Nederland, 1975-1996).

Uit een aantal meningen die over lange termijn gevolgd konden worden, blijkt dat de vrijheid in de kinderopvoeding toegenomen is (tabel 11). Ondanks enkele sporen van terughoudendheid is de toename van vrije opvattingen onmiskenbaar. In 1965, in 1970 en zelfs in 1980 werd er nog anders over deze zaken gedacht.

Tabel 11. Vrijheid in de opvoeding, 16-70 jaar, 1965-1996 (in procenten).

	1965	1970	1975	1980	1985	1991	1994	1996
kinderen mogen hun ouders
met jij aanspreken	31	48	46	49	47	62	60	56
een twintigjarige dochter mag
zelf uitmaken hoe laat zij
thuiskomt	17	31	30	42	41	51	47	47
Jongens en meisjes van
Achttien jaar mogen alles
Lezen	48	72	78	87	86	84	86	86

Bron: Gegevens afkomstig van onderzoek Huwelijk en Gezin, 1965, onderzoek Progressiviteit en Conservatisme, 1970; onderzoek Culturele Veranderingen in Nederland, 1975-1996.

De vragen waarop tabel 11 was gebaseerd, zijn vanzelfsprekend enigszins gedateerd te noemen. Tabel 12 toont de opvattingen over enkele meer hedendaagse problemen rond de zelfstandigheid van het kind. De instemming met de gedachte dat een kind zelf maar moet beslissen over de besteding van geld, verdiend met een klein baantje, bleef tussen 1986 en 1997 ongeveer gelijk op een gemiddeld niveau van ruim 50%. Als het ging om de beslissing op het zeventiende jaar zelfstandig te gaan wonen, was het publiek meer terughoudend. Over de mogelijkheid dat een kind na de lagere school zelf beslist over de keuze van een vervolgopleiding en over de vraag of een kind er zelf over mag beslissen of het een opleiding afmaakt, werd minder gemakkelijk gedacht. In 1997 stemde 29% in met een vrije schoolkeuze en 17% met een vrije keuze voor het afbreken van een opleiding.

De acceptatie van homoseksualiteit is de afgelopen decennia toegenomen. Vooral tussen 1968 en 1975 won de opvatting veld dat homoseksuelen vrij moesten zijn om op hun eigen manier te leven. In 1980 was zij vrijwel algemeen geworden. Gelijke rechten op woonruimte voor homoseksuele paren en bij het van elkaar erven, werden in 1980 eveneens algemeen onderschreven. In de jaren die volgen nam de adhesie zelfs nog iets toe. Het recht op het adopteren van kinderen markeerde de grens van de acceptatie. De adhesie lag daar op een veel lager niveau. Overigens neemt zij wel toe, zie tabel 13.

Tabel 12. Enige opvattingen over de kinderopvoeding, 16-74-jaar, 1986-1997 (in procenten).

		1986	1991	1995	1997
a.	een kind mag zelf beslissen over de besteding van bijverdiensten	59		65	55
b.	een kind mag na de lagere school zelf beslissen over de verdere schoolkeuze	30	28	25	29
c.	een kind mag er zelf over beslissen of het een opleiding afmaakt	17	18	18	17
d.	keurt het goed dat een dochter van 17 jaar zelfstandig gaat wonen	24	31	32	29

Bron: Gegevens afkomstig van onderzoek Culturele veranderingen in Nederland, 1986-1997.

Tabel 13. Opvattingen over homoseksuelen, 1968-1993.

		1968	1970	1975	1980	1985	1991	1993
a.	Homosexuelen moet men
	zoveel mogelijk vrijlaten
	om te leven op hun eigen
	maniera	64	75	83	93	93	95	95
b.	homosexuele paren moeten
	dezelfde rechten krijgen
	als gewone echtparen bij
	het verkrijgen van
	Woonruimteb				85	85	89	88
c.	homosexuele paren moeten
	dezelfde rechten krijgen
	als gewone echtparen bij
	het adopteren van
	kinderen				35	43	47	45
d.	homosexuele paren moeten
	dezelfde rechten krijgen
	als gewone echtparen bij
	het van elkaar ervenb				87	92	93	96

a van 21 tot 65 jaar.

b van 16 tot 74 jaar.

Bron: Gegevens afkomstig van onderzoek Homofilie, 1968, onderzoek Progressiviteit en Conservatisme, 1970; onderzoek Culturele veranderingen in Nederland,1975-1993