De oudste groep protestantse dissenters waren de Lutheranen. Vooral dankzij immigratie uit Duitsland en Scandinavië groeiden zij uit tot 35 gemeenten in 1698 en 49 omstreeks 1800 – bijna drie procent van de bevolking. De Lutherse gemeenten waren sinds 1605 verenigd in een fraterniteit. Een twaalftal gemeenten, waar Duits-piëtistische invloeden sterk waren, scheidde zich daarvan in 1698 af en vormde de Haagse Unie. Eind achttiende eeuw (1791) vond opnieuw een scheuring plaats. Nu onttrok zich ruim een kwart (7500 personen) van de grote Amsterdamse gemeente aan het gezag van het Amsterdamse consistorie, waarin rationalistische opvattingen domineerden. De hierdoor ontstane Hersteld Lutherse gemeente vormde met zeven gemeenten elders (Enkhuizen, Medemblik, Gorinchem, Zwolle, Harlingen, Hoorn, Den Helder) een eigen fraterniteit. De Haagse Unie ging begin negentiende eeuw op in beide andere Lutherse kerkgenootschappen. Na 1740 was het de Lutherse dienaren van de Oost- en West-Indische compagnieën toegestaan eigen gemeenten te stichten (Paramaribo 1742, Batavia 1746, Curacao 1757, Kaapstad 1780). Zie:
- K.G. van Manen, Verboden en getolereerd. Een onderzoek naar lutheranen, lutheranisme en lutherse gemeentevorming in Gelderland ten tijde van de Republiek, Hilversum, 2001
- Th.A. Fafié e.a. (red.), Hoe het lutherde in Nederland. De geschiedenis van de lutherse gemeenten in Nederland, Woerden, 1994-1997 (2 delen)
- P. Estié, Geschiedenis van de evangelisch-lutherse gemeente te Edam 1636-1992, Amsterdam, 1993
- P. Estié, Het plaatselijk bestuur van de Nederlandse Lutherse gemeenten. Ontstaan en ontwikkeling in de jaren 1566 tot 1686, Amsterdam, 1987
- J. Happee e.a. (red.), De Lutheranen in Amsterdam (1588-1908). Gedenkboek t.g.v. 400 jaar Evangelisch-Lutherse Gemeente te Amsterdam, Hilversum, 1988
- C.C.G. Visser, De Lutheranen in Nederland; tussen Katholicisme en Calvinisme, 1566 tot heden, Amsterdam, 1983
- Documentatieblad Lutherse Kerkgeschiedenis, 1 (1982)-
- Gedenkboek, uitgegeven bij het 100-jarig bestaan der Hersteld Evangelische Lutherse Gemeente te Amsterdam, Amsterdam, 1891.