Elke vier jaar zijn er in maart gemeenteraadsverkiezingen. Deze verkiezingen worden gehouden volgens het stelsel van evenredige vertegenwoordiging. Er bestaan twee verschillende systemen om restzetels te verdelen. In gemeenten met meer dan 20.000 inwoners worden de restzetels verdeeld volgens het stelsel van de grootste gemiddelden. Er is geen kiesdrempel. In gemeenten met 20.000 inwoners of minder worden de restzetels verdeeld volgens het systeem van de grootste resten. Hierbij wordt een kiesdrempel gehanteerd van 75% van de kiesdeler.
In paragraaf 1 is bij de beschrijving van de belangrijkste artikelen van de gemeentewet aangegeven wie stemgerechtigd zijn bij de gemeenteraadsverkiezingen. Kort gezegd komt het er op neer dat de ingezetenen van een gemeente, zowel Nederlanders als niet-Nederlanders die ten minste vijf jaar in Nederland wonen, van 18 jaar en ouder hun stem mogen uitbrengen. In de praktijk maakt niet iedere burger van zijn stemrecht gebruik (zie tabel 29).
Onderstaande tabel toont dat de opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen sterk is gedaald na de afschaffing van de opkomstplicht in 1970. Dat is over de hele linie het geval, al zijn er grote verschillen tussen de provincies. In Noord- en Zuid-Holland is de opkomst ongeveer 10% lager dan in Drenthe en Friesland. De opkomst varieert van verkiezing tot verkiezing. Het ligt voor de hand om de gemeenteraadsverkiezingen te vergelijken met verkiezingen voor de Tweede Kamer. Uit tabel 30 blijkt dat de opkomst bij Tweede-Kamerverkiezingen ongeveer 10% hoger ligt dan bij de gemeenteraadsverkiezingen. Ook bij de Tweede-Kamerverkiezingen is overigens de opkomst gedaald na de afschaffing van de opkomstplicht.
Er bestaan grote verschillen in opkomst tussen gemeenten. In kleine gemeenten is de opkomst hoger dan in (grote) steden. Dit wordt getoond in de tabellen 31 en 32, waar opkomst wordt gerelateerd aan urbanisatiegraad en inwonertal van gemeenten. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1990 is het verschil in opkomst tussen gemeenten met minder dan 5.000 inwoners en gemeenten met meer dan 100.000 inwoners meer dan 15%. Dit kan voor een deel het verschil in opkomst tussen de provincies in de randstad, die sterk geürbaniseerd zijn, en de provincies in het noorden (en in wat mindere mate ook in het oosten en zuiden), die meer een plattelandskarakter hebben, verklaren.
In 2014 verzocht het kabinet-Rutte II het Centraal Planbureau een onderzoek te doen naar de relatie tussen gemeentelijke herindeling en de opkomst bij verkiezingen. Het gaat om de volgende vragen:
- Wat is de verhouding tussen omvang van de gemeente en het opkomstpercentage?
- Wat is het effect van gemeentelijke herindelingen op het opkomstpercentage?
Zie: Bijlage 28.750, Handelingen Tweede Kamer, 2013-2014, nr. 59.
Opkomst per provincie bij gemeenteraadsverkiezingen, in percentages van het aantal stemgerechtigden, vanaf 1946.
|
1946 |
1949 |
1953 |
1958 |
1962 |
1966 |
1970 |
1974 |
1978 |
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Groningen |
88,1 |
91,4 |
94,4 |
94,3 |
93,8 |
93,8 |
73,1 |
74,0 |
79,0 |
|
Friesland |
88,8 |
91,1 |
94,1 |
94,2 |
94,4 |
94,3 |
73,1 |
75,4 |
80,8 |
|
Drenthe |
89,6 |
92,4 |
94,6 |
95,6 |
95,3 |
94,8 |
73,6 |
73,3 |
79,3 |
|
Overijssel |
90,5 |
92,6 |
95,0 |
95,9 |
95,3 |
94,9 |
73,6 |
75,0 |
80,6 |
|
Flevoland |
, |
, |
, |
, |
|||||
|
Gelderland |
89,2 |
91,7 |
94,7 |
95,0 |
94,7 |
94,2 |
69,3 |
70,8 |
75,8 |
|
Utrecht |
86,8 |
91,2 |
93,7 |
94,4 |
94,0 |
93,3 |
63,7 |
68,6 |
73,8 |
|
Noord-Holland |
85,5 |
91,0 |
93,5 |
93,7 |
93,0 |
92,0 |
64,2 |
66,7 |
70,9 |
|
Zuid-Holland |
89,0 |
90,8 |
93,4 |
93,7 |
92,9 |
91,5 |
63,4 |
66,0 |
70,6 |
|
Zeeland |
89,1 |
90,8 |
92,0 |
94,2 |
94,4 |
93,7 |
71,1 |
72,2 |
76,1 |
|
Noord-Brabant |
90,8 |
92,1 |
92,0 |
96,0 |
95,8 |
95,4 |
66,6 |
66,5 |
70,6 |
|
Limburg |
91,6 |
93,3 |
94,5 |
95,9 |
96,3 |
96,0 |
73,2 |
71,6 |
75,2 |
|
Nederland |
88,6 |
91,5 |
93,7 |
94,6 |
94,1 |
93,4 |
67,2 |
69,1 |
73,7 |
|
1982 |
1986 |
1990 |
1994 |
1998 |
2002 |
2006 |
2010 |
2014 |
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Groningen |
73,2 |
77,9 |
64,9 |
67,0 |
63,6 |
60,3 |
61,3 |
55,1 |
56,2 |
|
Friesland |
75,7 |
81,0 |
70,2 |
69,8 |
63,8 |
63,4 |
63,1 |
55,8 |
57,7 |
|
Drenthe |
74,7 |
80,4 |
69,5 |
69,7 |
57,1 |
59,9 |
62,5 |
54,5 |
56,6 |
|
Overijssel |
74,7 |
79,4 |
69,0 |
69,5 |
64,5 |
57,3 |
62,7 |
56,6 |
56,6 |
|
Flevoland |
75,9 |
61,1 |
64,9 |
58,0 |
54,5 |
53,9 |
57,3 |
52,2 |
|
|
Gelderland |
70,9 |
75,6 |
65,6 |
66,6 |
61,6 |
60,7 |
61,0 |
56,1 |
57,0 |
|
Utrecht |
68,7 |
73,5 |
62,3 |
65,4 |
62,2 |
61,5 |
59,6 |
56,6 |
57,5 |
|
Noord-Holland |
64,7 |
69,9 |
57,6 |
62,4 |
55,8 |
55,0 |
55,9 |
52,8 |
52,6 |
|
Zuid-Holland |
64,5 |
69,1 |
58,0 |
63,2 |
57,6 |
56,3 |
57,5 |
53,6 |
52,5 |
|
Zeeland |
71,0 |
75,8 |
66,5 |
66,4 |
60,8 |
61,5 |
61,7 |
58,1 |
58,6 |
|
Noord-Brabant |
66,0 |
71,7 |
60,8 |
63,7 |
53,8 |
56,5 |
55,6 |
50,7 |
50,2 |
|
Limburg |
71,6 |
75,1 |
66,9 |
69,4 |
62,5 |
60,4 |
60,8 |
53,8 |
53,0 |
|
Nederland |
68,3 |
73,2 |
62,3 |
65,3 |
59,0 |
57,9 |
58,6 |
54,1 |
54,0 |
Opkomst per provincie bij gemeenteraadsverkiezingen, in percentages van het aantal stemgerechtigden, vanaf 1946.
| 2018 | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Groningen |
50,26 | ||||||||
|
Friesland |
57,97 | ||||||||
|
Drenthe |
57,02 | ||||||||
| Overijssel | 59,81 | ||||||||
|
Flevoland |
51,11 | ||||||||
|
Gelderland |
58,19 | ||||||||
|
Utrecht |
60,23 | ||||||||
|
Noord-Holland |
54,43 | ||||||||
| Zuid-Holland | 52,92 | ||||||||
|
Zeeland |
59,21 | ||||||||
|
Noord-Brabant |
51,22 | ||||||||
| Limburg | 52,95 | ||||||||
|
Nederland |
54,97 |
Bron: CBS, Statistiek der Verkiezingen, Den Haag, 1946 e.v. jaren.
Klein (50PLUS) en Taverne (VVD) stelden in 2014 schriftelijke vragen over het “opmerkelijke aantal spookstemmen” uitgebracht bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2014. Maar minister Plasterk zag niet meer verschillen dan anders. Zie:
- Aanhangsel Handelingen Tweede Kamer, 2013-2014, nr. 1716
- Aanhangsel Handelingen Tweede Kamer, 2013-2014, nr. 1715.
Opkomst per provincie bij gemeenteraadsverkiezingen en Tweede-Kamerverkiezingen, in percentages van het aantal stemgerechtigden, 2010.
|
Gemeenteraad (2018) |
Tweede Kamer (2017) |
|
|---|---|---|
|
Groningen |
50,26 |
81,27 |
|
Friesland |
57,97 |
82,49 |
|
Drenthe |
57,02 |
82,39 |
|
Overijssel |
59,81 |
83,52 |
|
Flevoland |
51,11 |
79,69 |
|
Gelderland |
58,19 |
83,27 |
|
Utrecht |
60,23 |
84,80 |
|
Noord-Holland |
54,43 |
81,88 |
|
Zuid-Holland |
52,92 |
80,15 |
|
Zeeland |
52,91 |
81,27 |
|
Noord-Brabant |
51,22 |
81,27 |
|
Limburg |
52,95 |
78,33 |
|
Nederland |
54,97 |
81,57 |
Opkomst naar urbanisatiegraad bij gemeenteraadsverkiezingen, in percentages van het aantal stemgerechtigden, vanaf 1970.
|
Urbanisatiegraad |
1970 |
1974 |
1978 |
1982 |
1986 |
1990 |
|---|---|---|---|---|---|---|
|
Plattelandsgemeenten (A1-A4) |
77,4 |
77,7 |
82,6 |
77,9 |
81,3 |
71,8 |
|
Geïndustrialiseerde plattelandsgemeenten (B1-B2) |
74,3 |
73,7 |
79,7 |
75,4 |
78,6 |
69,4 |
|
Specifieke forensengemeenten (B3) |
66,8 |
70,4 |
76,1 |
70,9 |
75,8 |
64,4 |
|
Verstedelijkte plattelandsgemeenten (B1-B3) |
78,3 |
73,6 |
77,5 |
67,4 |
||
|
Plattelandsstadjes (C1-C2) |
65,4 |
67,3 |
75,1 |
69,8 |
74,3 |
63,3 |
|
Middelgrote steden (C3-C4) |
65,4 |
67,3 |
70,7 |
64,8 |
70,5 |
57,9 |
|
Grote steden (C5) |
58,2 |
60,6 |
65,4 |
58,4 |
64,7 |
51,8 |
|
Steden (C1-C5) |
68,9 |
62,7 |
68,5 |
56,1 |
||
|
Nederland |
67,2 |
69,1 |
73,7 |
68,3 |
73,2 |
62,0 |
|
Stedelijkheid |
1994 |
|||||
|
Zeer sterk stedelijk (omgevingsadres-sendichtheid 2500 km2) |
58,7 |
|||||
|
Sterk stedelijk (omgevingsadres-sendichtheid 1500-2500 km2) |
60,5 |
|||||
|
Matig stedelijk (omgevingsadres-sendichtheid 1000-1500 km2) |
64,6 |
|||||
|
Weinig stedelijk (omgevingsadres-sendichtheid 500-1000 km2) |
68,7 |
|||||
|
Niet stedelijk (omgevingsadres-sendichtheid 500 km2) |
72,7 |
|||||
|
Nederland |
65,0 |
Toelichting: Voor 1970 en 1974 zijn geen geaggregeerde gegevens beschikbaar van de verstedelijkte plattelandsgemeenten en zijn de gegevens van C1-C4 niet uitgesplitst naar plattelandsstadjes en middelgrote steden. In 1994 is het CBS op een andere systematiek overgestapt voor „mate van verstedelijking”.
Bron: CBS, Statistiek der Verkiezingen 1970, Gemeenteraden, Den Haag, 1970; idem 1974, 1978, 1982, 1986, 1990 en 1994.
Opkomst naar inwonertal bij gemeenteraadsverkiezingen in percentages van het aantal stemgerechtigden, 1990.
|
Inwonertal |
Opkomst gemeenteraadsverkiezingen |
|---|---|
|
minder dan5.000 inwoners |
77,4 |
|
005.000 tot 010.000 inwoners |
72,3 |
|
010.000 tot 020.000 inwoners |
69,7 |
|
020.000 tot 050.000 inwoners |
64,9 |
|
050.000 tot 100.000 inwoners |
57,4 |
|
100.000 of meer inwoners |
51,9 |
|
Nederland |
62,0 |
Bron: CBS.