Deze dimensie is gerelateerd aan de veranderende spelregels rond het elite-gedrag. De oude spelregels van de verzuilde politiek betroffen zakelijke politiek, evenredigheid, topconferenties en dergelijke. Deze veelal informele regels waren afgestemd op het onder controle houden van de tegenstellingen tussen de zuilen. Dit gebeurde meestal dusdanig dat de zuilen erdoor werden versterkt. Tabel 5 geeft een overzicht van de spelregels gedurende en na de verzuiling.

Tabel 5. Spelregels in de Nederlandse politiek, 1917-heden.

Bronnen: A. Lijphart, Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek, Amsterdam, 1968 (eerste kolom); H. Daalder, Politisering en Lijdelijkheid in de Nederlandse Politiek, Assen, 1974, p. 38 (tweede kolom); Ph van Praag, Hoe uniek is de Nederlanse consensusdemocratie?, in: Uwe Becker (red.), Nederlandse politiek in historisch en vergelijkend perspectief, Amsterdam, 1993, p 173 (derde kolom).

De snelle veranderingen in de periode 1967-1977 suggereren een radicale breuk van de elites met de verzuiling. Toch is dit maar ten dele waar. In een aantal opzichten wordt het accommodatiegedrag tijdens de verzuiling ook na de verzuiling voortgezet. Accommodatie is een vorm van elitegedrag dat immers onafhankelijk van verzuiling kan bestaan. Hoewel de verzuilde instituties grotendeels zijn verdwenen is het accommoderend elitegedrag in aangepaste vormen gebleven. De belangrijkste reden hiervoor is dat alle partijen ver verwijderd zijn van een meerderheid. Daardoor hebben de partijen geen andere keus dan samenwerken. Deze samenwerking wordt bevorderd door de toenemende convergentie van partijen op de links-rechtsschaal, hetgeen samenwerkingsvormen en coalitievorming ten zeerste vergemakkelijken (zie: hoofdstuk A0500 Ministers, ministerraad en kabinetsformatie). De „nieuwe” regels, zoals die sinds 1977 gelden, zijn dan ook variaties op A. Lijphart’s spelregels van de verzuilde politiek. Deze aangepaste regels geven ruim baan aan een selectief, ad hoc en pragmatisch gebruik van de pacificatieregels op manieren die electoraal winst kunnen opleveren of politiek het meest effectief zijn. Deze aanpassingen zijn begrijpelijk omdat de partijen a. manoeuvreerruimte nodig hebben om kiezers te winnen omdat de vaste achterban verdwenen is en b. omdat de kiezers kritischer en beter geïnformeerd zijn over het partijgedrag en de prestaties. De nieuwe spelregels zijn aangepast aan de open vormen van partijcompetitie en aan het toenemende aantal zwevende kiezers. De aloude vaste regels zijn vervangen door een nieuw type van flexibele responsiviteit dat een snelle aanpassing aan nieuwe situaties mogelijk maakt. Twee nieuwe regels zijn toegevoegd: na 1967 leidt een verandering in de partijsamenstelling van het kabinet altijd tot verkiezingen en de grootste partij levert sinds 1972 altijd de Minister President.

We kunnen concluderen dat in de interactie tussen elites en massa’s veel is veranderd. De passiviteit en lijdzaamheid van de burgers is verdwenen en de elites moeten daar bij hun beleidsvorming rekening mee houden. Belangrijke impulsen voor ontzuiling zijn cultureel bepaald. De culturele revolutie werd op gang gebracht door het ingrijpende proces van individualisering en deed de verzuilde groepen grotendeels uiteenvallen. Op politiek niveau blijft de accommodatie deels gehandhaafd. Dit betekent echter niet dat de politiek daardoor nog steeds verzuild is. Accommodatie als zodanig kan ook bestaan zonder verzuiling. Het verdwijnen van de verzuiling heeft niet geleid tot een systematische toename van politieke polarisatie omdat de vervagende scheidslijnen hebben bijgedragen aan de convergentie van partij- en beleidsposities.

De volgende literatuur bevat de indicatoren die zijn verbonden met één of meer van de bovengenoemde dimensies van ontzuiling: