Na en naast religie is de tweede scheidslijn in het Nederlandse maatschappelijke en politieke bestel gevormd door sociaal-economische factoren. Wat betreft de relatie tussen de sociaal-economische positie van de kiezers en hun partijvoorkeur zijn, zeker voor de periode tot 1971, nauwelijks onderling vergelijkbare gegevens voorradig. In de diverse onderzoeken zijn telkens enigszins andere indicatoren voor sociale klasse gebruikt.

Tabel 37. Beroepsgroepen en stemgedrag, 1950

	Landarbeiders-	Employés	Boeren	Zelfstandig	Gepensioneerd
PvdA	33	36	6	17	18
KVP	33	35	46	28	29
ARP	14	10	18	17	12
CHU	8	10	12	12	18
VVD	1	7	18	23	6
CPN	10	2	–	3	18
Totaal	99%	100%	100%	100%	101%

Bron: J. J. de Jong, Overheid en onderdaan, Wageningen, 1956, p. 188.

Tabel 38. Welstand en stemgedrag, 1954

	Welgesteld	Midden	B	A
PvdA	21	25	35	40
KVP	26	28	30	30
ARP	11	14	14	10
CHU	8	12	10	8
VVD	25	16	5	2
CPN	1	0	2	5
Overige	8	4	3	4
Totaal	100%	99%	99%	99%
N=	117	410	524	457

Bron: Gebaseerd op De Nederlandse kiezer. Een onderzoek naar zijn gedragingen en Opvattingen, ’s-Gravenhage, 1956, p. 86.

Tabel 39. Welstandsgroep en stemgedrag, 1956

	A (hoog)	B	C	D (laag)	Totaal %
KVP	39	30	31	27	30
ARP	7	14	13	14	14
CHU	6	15	10	6	10
PvdA	24	22	35	41	32
VVD	18	15	4	1	7
Andere partij	6	4	6	10	7
Totaal	100%	100%	99%	99%	100%
N=	67	278	356	293	994

Bron: A. Lijphart, The Netherlands: continuity and change in voting behavior, in: R. Rose (ed.), Electoral behavior. A comparative handbook, New York, 1974, p. 243.

Tabel 40. Beroepsgroepen

	Arbeiders	Employês	Boeren, landarbeiders	Zelfstandigen, leidinggevenden	Gepensioneerden
PvdA	36	23	18	13	33
KVP	24	28	35	24	26
ARP	11	11	14	10	7
CHU	7	8	16	7	6
VVD	1	8	4	21	8
Overige partijen en geen antwoord	21	22	23	25	20
Totaal	100%	100%	100%	100%	100%

Bron: J.J de Jong, Overheid en onderdaan, Wageningen, 1956, p.187.

Tabel 42. Inkomensgroep en stemgedrag, 1956

	Minder dan 6.000	6.000	10.000	Meer dan 10.000	Geen antwoord	Totaal %
KVP	27	20	22	23	25
PvdA	27	22	14	22	24
ARP	13	14	8	11	13
CHU	13	9	6	13	11
VVD	8	27	39	16	16
Kleine partijen	2	2	1	3	2
Niet gestemd, ongeldig, blanco	6	5	8	5	5
Geen antwoord	4	1	2	7	4
Totaal	100%	100%	100%	100%	100%
N =	928	309	167	152	1556

Bron: L. van der Land e.a., Kiezer en verkiezing. Verslag van een onderzoek met betrekking tot de verkiezing van 1956 in Nieuwer-Amstel voor de Tweede Kmer der Staten-Generaal, Amsterdam, 1963, p. 29.

Tabel 41. Beroepsgroep en stemgedrag, 1956

Tabel 43. Inkomensgroep en stemgedrag, 1967

	Minder dan 6.000	6.000 – 9.000	9.000 – 12.000	12.000 – 18.000	Meer dan 18.000	Geen mening of geen antwoord
KVP	24	24	26	23	19	19
PvdA	28	29	26	20	10	13
VVD	7	5	9	15	35	14
ARP	9	8	11	10	10	8
CHU	10	8	7	7	7	8
BP	4	4	3	2	2	3
PSP	2	2	2	2	2	0
D66	3	5	7	8	8	6
Overige partijen	16	14	12	10	7	19
Totaal	103%	99%	103%	97%	100%	100%
N =	687	1245	901	601	386	472

Bron: Gebaseerd op De Nederlandse kiezers in 1967, Amsterdam/Brussel, 1967, p.43.

Tabel 44. Klasse en stemgedrag, 1968

	A (hoog)	B	C	D(laag)	Totaal %
KVP	22	17	25	27	22
ARP	10	16	10	13	12
CHU	9	11	7	5	9
PvdA	14	22	37	38	29
VVD	23	14	4	4	9
D66	18	12	8	5	10
Andere partijen	3	8	10	8	8
Totaal	99%	100%	101%	100%	99%
N =	181	510	672	150	1513

Bron: A.Lijphart, the Netherlands: continuity and changes in voting behavior, in: R. Rose (ed.), Electoral behavior. A comparative handbook, New York, 1974, p.243.

Tabel 45. Subjectieve sociale klasse en stemgedrag, 1971

	Hogere klasse	Hogere midden klasse	Gewone midden klasse	Hogere arbeiders klasse	Gewone arbeiders klasse	Totaal %
PvdA	13	10	16	36	46	25
KVP	17	13	25	25	22	23
ARP	8	12	11	6	7	9
CHU	8	6	7	5	6	6
VVD	42	27	12	2	4	10
D66	4	9	11	7	2	8
CPN	–	–	1	5	4	3
PPR	–	4	2	1	–	1
PSP	4	1	2	1	–	1
DS70	–	11	8	6	4	7
SGP	–	3	2	2	2	2
GPV	–	2	2	1	2	1
BP/RVP	–	1	1	1	–	1
NMP	–	2	1	1	–	1
Andere partij	4	1	1	2	1
Totaal	100%	102%	102%	100%	101%	100%
N =	24	164	616	566	54	1424

Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1971.

Tabel 46. Subjectieve sociale klasse en stemgedrag, 1972

	Hogere klasse	Hogere midden klasse	Gewone midden klasse	Hogere arbeiders klasse	Gewone arbeiders klasse	Totaal %
PvdA	–	10	16	43	50	26
KVP	6	13	18	17	9	16
ARP	11	8	11	9	14	10
CHU	11	5	6	6	2	6
VVD	50	37	22	2	2	16
D66	–	7	4	3	5	4
CPN	–	2	1	5	14	3
DS70	6	8	4	2	–	4
SGP	–	2	4	6	–	3
GPV	–	3	1	1	2	1
BP/RVP	–	–	1	3	2	2
RKPN	–	–	2	1	–	1
PPR	17	5	8	4	–	6
PSP	–	1	1	1	_	1
NMP	–	–	1	–	–	1
Andere partij	–	–	1	0	–	1
Totaal	101%	101%	101%	100%	100%	101%
N =	18	167	571	449	1249

Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1972.

Tabel 47. Subjectieve sociale klasse en stemgedrag, 1977

	Hogere klasse	Hogere midden klasse	Gewone midden klasse	Hogere arbeiders klasse	Gewone arbeiders klasse	Totaal %
PvdA	21	13	26	41	51	36
CDA	17	22	39	36	33	35
VVD	38	46	20	8	3	15
D66	10	9	8	7	3	6
CPN	–	–	–	1	2	1
PPR	10	1	2	1	2	2
PSP	–	2	0	1	1	1
DS70	–	2	1	–	1	1
SGP	–	1	2	1	2	2
GPV	–	–	1	1	0	1
BP/RVP	–	–	0	1	1	1
RKPN	–	–	–	–	0	0
Andere partij	3	1	1	1	1	1
Totaal	99%	97%	100%	99%	100%	102%
N =	29	82	529	169	392	1201

Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1977.

Tabel 48. Subjectieve sociale klasse en stemgedrag, 1981

	Hogere klasse	hogere midden klasse	Gewone midden klasse	Hogere arbeiders klasse	Gewone arbeiders klasse	Totaal%
PvdA	9	10	17	36	42	25
CDA	14	31	40	27	29	34
VVD	37	33	20	8	5	16
D66	17	13	12	14	14	13
CPN	–	1	2	1	3	2
PPR	9	6	2	1	1	2
PSP	6	4	2	4	1	2
DS70	6	1	1	1	–	1
SGP	–	–	1	2	2	2
GPV	3	1	1	2	1	1
BP/RVP	–	–	–	–	1	0
RKPN	–	–	–	–	0	0
RPF	–	1	1	1	1	1
EVP	–	–	1	1	–	1
CP/CD	–	–	0	1	–	0
SP	–	–	0	1	0	0
Andere partij	–	–	1	1	–	0
Totaal	101%	101%	101%	101%	100%	100%
N =	35	150	649	162	417	1413

Bron: Nationaal kiezersondezoek 1981

Tabel 49. Subjectieve sociale klasse stemgedrag, 1982

	Hogere klasse	Hogere midden klasse	Gewone midden klasse	Hogere arbeiders klasse	Gewone arbeiders klasse	Totaal%
PvdA	17	16	25	43	50	32
CDA	20	19	30	24	26	27
VVD	53	41	29	19	9	25
D66	3	9	6	4	3	5
CPN	–	2	1	3	1	1
PPR	3	6	1	3	2	2
PSP	3	5	3	–	2	3
DS70	–	1	1	1	1	1
SGP	–	–	1	1	3	2
GPV	–	1	1	1	1	1
BP/RVP	–	–	–	–	0	0
RPF	–	–	1	1	1	1
EVP	–	1	1	1	1	1
CP/CD	–	–	0	–	1	0
SP	–	–	–	–	1	0
Andere partij	–	–	–	–	0	0
Totaal	99%	101%	100%	101%	101%	101%
N =	30	165	635	129	326	1285

Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1982

Tabel 50. Subjectieve sociale klasse en stemgedrag, 1986

	Hogere klasse	Hogere midden klasse	Gewone midden klasse	Hogere arbeiders klasse	Gewone arbeiders klasse	Totaal %
PvdA	17	16	25	43	50	32
CDA	20	19	30	24	26	27
VVD	53	41	29	19	9	25
D66	3	9	6	4	3	5
CPN	–	2	1	3	1	1
PPR	3	6	1	3	2	2
PSP	3	5	3	–	2	3
DS70	–	1	1	1	1	1
SGP	–	–	1	1	3	2
GPV	–	1	1	1	1	1
BP/RVP	–	–	–	–	0	0
RPF	–	–	1	1	1	1
EVP	–	1	1	1	1	1
CP/CD	–	–	0	–	1	0
SP	–	–	–	–	0	0
Andere partijen	–	–	–	–	0	0
Totaal	99%	101%	100%	101%	101%	101%
N =	30	165	635	129	326	1285

Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1982.

Tabel 51. Subjectieve sociale klasse en stemgedrag, 1989

	Hogere klasse	Hogere midden klasse	Gewone midden klasse	Hogere arbeiders klasse	Gewone arbeiders klasse	Totaal %
PvdA	10	20	26	44	57	33
CDA	19	29	39	28	23	33
VVD	42	27	14	3	5	14
D66	19	17	10	10	6	10
Groen Links	–	6	5	6	4	5
SGP	3	1	1	3	2	2
GPV	3	1	2	2	1	2
RPF	3	–	2	1	1	1
CP/CD	–	–	0	1	0	0
Andere partij	–	–	1	1	1	1
Totaal	99%	101%	100%	99%	100%	101%
N=	31	199	711	117	290	1348

Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1989.

Tabel 51A. Subjectieve sociale klasse en stemgedrag, 1994

	Hogere klasse	Hogere midden klasse	Gewone midden klasse	Hogere arbeiders klasse	Gewone klasse arbeiders	totaal %
PvdA	19	19	22	28	38	25
CDA	16	14	23	17	17	20
VVD	42	33	23	15	10	22
D66	16	22	17	21	16	18
GroenLinks	3	8	5	5	4	5
SGP	–	1	0	–	0	0
GPV	–	1	1	–	0	1
RPF	–	1	2	–	2	1
CD	–	–	1	1	2	1
AOV/Unie 55+	–	2	4	7	6	4
SP	–	1	1	6	2	1
andere partij	3	–	1	1	2	1
Totaal	99%	102%	100%	101%	99%	99%
N=	31	221	742	91	264	1349

Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1994

Tabel 51B. Subjectieve sociale klasse en stemgedrag, 1998.

	Hogere klasse	Hogere midden klasse	Gewone midden klasse	Hogere arbeiders klasse	Gewone arbeiders klasse	totaal %
PvdA	9	19	28	38	46	30
CDA	23	13	19	16	20	18
VVD	36	29	25	16	6	22
D66	14	19	12	4	5	12
GroenLinks	14	12	7	10	8	8
SGP	5	0	1	–	1	1
GPV	–	2	2	1	–	1
RPF	–	2	3	3	2	2
CD	–	–	0	1	1	0
Unie 55+	–	–	0	–	0	0
AOV	–	0	–	–	1	0
Senioren 2000	–	–	–	2	1	0
SP	–	3	3	9	8	4
andere partij	–	0	1	1	1	1
Totaal	101%	99%	101%	101%	100%	99%
N=	22	263	935	118	245	1603

Bron: Nationaal kiezersonderzoek 1998

De gegevens voor 1950 hebben betrekking op de beroepsgroep der kiezer (zie tabel 37). Onder arbeiders blijken KVP en PvdA beide een derde deel der stemmen te behalen, terwijl de VVD electoraal succes boekt onder de zelfstandigen, zij het dat de KVP nog een groter aandeel van deze stemmen trekt. Bij de boeren behaalt de KVP bijna de helft van de stemmen en employées vormden de enige beroepsgroep waarin de PvdA de grootste partij is.

Bij de onderzoeken van 1954 en 1956 werd voor sociale klasse niet zozeer de beroepsgroep gebruikt als wel de mate van de welstand of de hoogte van het inkomen van de kiezer. In het eerste geval (tabel 38 en 39) zien we, dat de PvdA meer stemmen krijgt bij een lagere mate van welstand onder de kiezers, terwijl voor de VVD het omgekeerde het geval blijkt te zijn. De drie grote confessionele partijen behalen ongeveer evenveel stemmen in alle welstandsgroepen.

Voor 1956 bestaan verschillende onderzoeken, met telkens een iets andere indicator van sociale klasse. Het beeld dat gebaseerd kan worden op het inkomen van de kiezer, wijkt in essentie niet af van het beeld van 1954 (zie tabel 42). VVD en PvdA vormen, althans wat de trend betreft, elkaars spiegelbeeld, terwijl met name de KVP onder elke inkomensgroep een zelfde percentage van de kiezers weet te werven. ARP en CHU trekken minder kiezers aan uit de hoogste inkomensgroep. Voor 1956 bestaan ook gegevens voor de relatie tussen beroepsgroep en partijkeuze (zie tabel 40). De PvdA is met 36% de grootste partij onder arbeiders, op geruime afstand gevolgd door de KVP. Onder employées echter is de KVP groter dan de PvdA, zij het dat het verschil vrij klein is. Bij boeren en landarbeiders doet vooral de KVP maar doen ook de twee protestantse partijen het electoraal relatief goed, terwijl de VVD wederom het beste resultaat behaalt onder zelfstandigen en leidinggevenden. Onder gepensioneerden zijn PvdA en KVP de grootste partijen. Een gedetailleerder beeld levert het onderzoek gehouden te Nieuwer Amstel op (zie tabel 41).

De PvdA doet het blijkens deze gegevens electoraal goed onder de geschoolde vakarbeiders, het lagere administratieve personeel en de ongeschoolde arbeiders. In deze laatste groep is de KVP overigens even sterk; de KVP heeft relatief veel succes onder zelfstandige landbouwers en vissers, en landarbeiders. Deze laatste beroepsgroep spreekt ook relatief vaak een voorkeur uit voor de ARP. De CHU behaalt veel stemmen onder mensen die, al dan niet zelfstandig, werkzaam zijn in de landbouw en visserij. De VVD heeft een electoraal sterke positie onder mensen met een hogere betrekking, ondernemers met een vrij beroep, academici en zelfstandige middenstanders. Een grovere indeling in klassen levert geen wezenlijk ander beeld op: naarmate de klasse hoger wordt krijgt de VVD meer en de PvdA minder stemmen, terwijl de KVP in alle klassen een ongeveer even groot deel der stemmen weet te trekken (zie tabel 42). De ARP doet het relatief slecht in de hoogste klassen, de CHU doet het zowel in de hoogste als in de laagste klasse electoraal niet zo goed.

Voor 1967 kan weer het stemgedrag binnen een aantal inkomensgroepen worden bekeken (zie tabel 43). De drie grote confessionele partijen behalen een vrijwel gelijk percentage stemmen in alle inkomensgroepen. PvdA en VVD vormen weer elkaars spiegelbeeld: voor de VVD neemt het aandeel kiezers toe naarmate het inkomen hoger is, voor de PvdA neemt het aandeel af. D66 doet het electoraal gezien relatief slecht onder de laagste inkomensgroep.

Vanaf 1971 zijn voor de meting van sociale klasse andere vragen gebruikt. Hierbij gaat het om een vraag naar de zogenaamde subjectieve sociale klasse, dat wil zeggen de klasse waartoe de kiezer zichzelf zegt te rekenen. Een voordeel van deze vraag is, dat de aldus verkregen gegevens voor de jaren sinds 1971 met elkaar te vergelijken zijn (zie de tabellen 45 tot en met 51B). Vraagstellingen naar (indicatoren van) objectieve sociale klasse wijken regelmatig enigszins van elkaar af en maken aldus een goede vergelijking onmogelijk. De vraag naar de subjectieve sociale klasse luidt in zijn geheel als volgt:

Er wordt weleens gesproken over het bestaan van verschillende sociale klassen en groepen. Als u uzelf tot een bepaalde sociale klasse zou moeten rekenen, welke zou dat dan zijn?

Als de gegevens van deze vraag voor de periode 1971-l998 worden bekeken, wordt een van de voorgaande periode bekend en stabiel beeld waargenomen. Binnen de hogere klasse, waartoe overigens slechts een gering aantal mensen zich zegt te rekenen, is in alle jaren de VVD de grootste partij. Vooral de PvdA weet onder deze kiezers weinig stemmen te behalen. De confessionele partijen behalen weliswaar iets minder stemmen in de hogere klasse dan in andere klassen, maar dit verschil is beduidend geringer dan voor de PvdA. In verzwakte vorm kan het beeld van de hogere klasse worden teruggevonden in de hogere middenklasse, zij het dat als aanvulling moet worden opgemerkt dat onder deze kiezers D66 het electoraal goed doet.

De gewone middenklasse is in alle jaren de grootste klasse en lijkt tevens in de loop der tijd gestaag groter te worden. Het stemgedrag in deze klasse komt in grote lijnen overeen met het stemgedrag binnen het electoraat als geheel, zij het dat de PvdA in deze klasse telkens wat achterblijft bij haar totaalpercentage. Voor de jaren negentig doen PvdA en CDA (of haar voorgangers) het bij deze groep kiezers beter dan bij de hogere middenklasse, terwijl de VVD het er electoraal slechter doet. In de jaren negentig is het verschil geringer geworden. In 1994 zijn de stemmen van de gewone middenklasse opvallend gelijkmatig verdeeld over de drie grootste partijen, en blijft D66 weinig achter. Vier jaar later boeken CDA en D66 bij deze kiezers een slechter resultaat, terwijl PvdA en VVD ongeveer even groot zijn.

Het stemgedrag binnen de arbeidersklasse wijkt aanzienlijk af van dat binnen de middenklasse. Het verschil is nog het kleinst voor het CDA, hoewel de christen-democraten bij sommige verkiezingen terrein verliezen onder de kiezers die zichzelf zeggen te rekenen tot de arbeidersklasse. Met uitzondering van 1994 is de PvdA onder zowel de hogere als de gewone arbeidersklasse met 40% à 50% der stemmen de grootste partij. In 1994 blijkt met name D66 het relatief goed te doen onder deze groep kiezers; de partij trekt ongeveer evenveel kiezers uit alle naar subjectieve sociale klasse onderscheiden groepen. In 1998 keert voor D66 het oude patroon terug, dat wil zeggen dat relatief meer stemmen worden getrokken uit de middenklasse dan uit de arbeidersklasse. De VVD trekt in de regel slechts een gering aantal stemmen in de arbeidersklasse. Onder de kiezers die zich tot de arbeidersklasse rekenen hebben de gevestigde partijen overigens in 1994 een nieuwe concurrent in de ouderenpartijen, terwijl de SP er in 1998 in slaagt een aanzienlijk aandeel van deze kiezers voor zich te winnen. De stemmen van GroenLinks komen, veel meer dan die van de SP, in ongeveer gelijke mate uit alle sociale klassen.

Informatie over de relatie tussen sociale klasse en stemgedrag is onder meer te vinden in:

Zie verder voor informatie rond de Tweede-Kamerverkiezingen van 1971 tot en met 1998 de onder paragraaf 6.4 genoemde literatuur.