Solidariteit heeft betrekking op de bereidheid tot onderlinge ondersteuning. Deze valt op tal van niveaus in de samenleving aan te treffen.

Zij komt eveneens tot uiting in de sociale zekerheid, waar zij geïnstitutionaliseerd is in de vorm van uitkeringen. Zeer in het algemeen zijn enige zaken in de meningsvorming over uitkeringen opvallend.

Ten eerste valt het niet zo gemakkelijk uit te maken of de steun voor de sociale zekerheid in Nederland internationaal gezien nu aan de hoge of aan de lage kant is. Gelet op de bedragen die voor de sociale zekerheid worden opgebracht – vooral de bedragen die bestemd zijn voor regelingen die verband houden met de ziekte van werknemers – zou men de steun als hoog veronderstellen. In internationaal opinieonderzoek uit 1987 echter blijkt het percentage instemmers met meer geld voor bijstandsuitkeringen in Nederland het laagste te zijn van negen landen. De instemming met een gegarandeerde, behoorlijke levensstandaard voor werklozen en een minimuminkomen voor iedereen, was in Nederland eveneens aan de lage kant. Waarschijnlijk valt de adhesie laag uit juist vanwege het hoge niveau van sociale zekerheid dat in ons land bestaat, maar helemaal zeker is dit niet. Volgens gegevens uit 1995 waren de uitgaven voor de sociale zekerheid in Nederland gedaald. In een groep van tien Europese landen, aangevuld met de Verenigde Staten, Canada en Australië stond Nederland op de zevende of de achtste plaats. Als er ook op de private uitgaven – vooral die voor pensioenen en ziektekosten – wordt gelet, komt Nederland ongeveer op de vijfde plaats. Internationaal opinie onderzoek is voor dit onderwerp in het betreffende jaar niet beschikbaar. Zie verder:

Ten tweede fluctueert de ondersteuning van de sociale zekerheid nogal in de tijd.

Ten derde doen opvattingen over misbruik een klimaat van wantrouwen jegens uitkeringstrekkers vermoeden.

Tussen het verloop van de meningen over de hoogte van de uitkeringen en wantrouwen enerzijds en de economische conjunctuur anderzijds, bestaat een vrij sterk verband. In een opgaande conjunctuur kunnen de uitkeringen weer wat hoger worden en neemt het wantrouwen af, tijdens een conjuncturele neergang geldt het omgekeerde. De relatie tussen de verandering van de meningen en de ontwikkeling van het aantal uitkeringstrekkers of van de kosten der sociale zekerheid is zwak: kosten en aantallen gebruikers zijn voortdurend toegenomen, terwijl de adhesie voor de uitkeringen een golvend verloop had. Er bestaat verder een aanwijzing voor de volgende relatie: wanneer een categorie uitkeringstrekkers duidelijk wordt gekort, komt er een tegengestelde beweging in de publieke opinie op gang en worden mensen meer van mening dat juist die uitkering eigenlijk hoger zou moeten zijn. Dit verschijnsel heeft zich voorgedaan bij de mening over de arbeidsongeschiktheidsuitkeringen in de eerste helft van de jaren negentig, zie: Sociaal en Cultureel Rapport 1994, Sociaal en Cultureel Planbureau, Rijswijk-Den Haag, 1994, p. 519.

 

De relatie tussen de meningen en de ingrepen in de sociale zekerheid – waarvan zojuist sprake was – is zwakker dan die tussen de meningen en de conjunctuur. Zie voor een systematische analyse van de mogelijke relatie tussen ingrepen in de sociale zekerheid en meningsvorming: Sociaal en Cultureel Rapport 1998. 25 jaar sociale verandering, Sociaal en Cultureel Planbureau, Rijswijk, 1998, pp. 467-472.

Tabel 4 brengt enige ontwikkelingen in de opvattingen over uitkeringen in beeld. Zij is gebaseerd op gegevens van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Meer enquêtegegevens zijn te vinden in:

Tabel 4. De meningen over enkele sociale uitkeringen, 17-70 jaar, 1966-2000 (in procenten).

	1966	1970	1975	1978	1980	1985	1989	1991	1995	2000
a de ZW
te hoog				8	11	5	4	6	4	4
voldoende				83	83	79	81	80	75	78
voldoende en te hoog				91	94	84	85	86	79	82
b de AOW
te hoog			1	1	1	1	1	1	1	1
voldoende	37	32	63	68	74	62	47	52	44	46
voldoende en te hoog			64	69	75	63	46	53	45	47
c de ABW
te hoog			20	16	13	3	3	3	2	4
voldoende	61	55	59	62	62	39	35	44	36	41
voldoende en te hoog			61	55	59	62	62	39	35	45
d de WW
te hoog			27	31	25	7	9	6	5	23
voldoende	74	73	61	57	62	60	56	68	65	65
voldoende en te hoog	74	73	61	57	62	60	56	77	70	77
e de AWW
te hoog			1	1	1	1	1	3	3	5
voldoende	37	33	57	59	59	54	45	49	51	38
voldoende en te hoog	37	33	57	59	59	54	45	49	51	43
f de WAO
te hoog				7	13	4	4	6	3	6
voldoende				63	64	50	46	55	43	46
voldoende en te hoog				70	77	54	50	62	45	52

Bron: Gegevens afkomstig van onderzoek Politiek in Nederland, 1966, onderzoek Progressiviteit en Conservatisme, 1970, onderzoek Culturele veranderingen in Nederland, 1975-2000.

Tussen 1966 en 1970 slonk de aanhang van het idee dat enkele belangrijke uitkeringen voldoende waren. Het antwoord „te hoog” werd toen nog niet afzonderlijk genoemd. Tussen 1970 en 1975 trad er een aanzienlijke verandering op in de richting van: „de uitkeringen zijn voldoende of zelfs te hoog”. Na 1980 draaide de ontwikkeling weer terug en werd de beoordeling van hogere uitkeringen dus steeds gunstiger. Tijdens de conjuncturele neergang in de periode 1989-1991 werd het oordeel over de meeste uitkeringen weer negatiever. De welvaartsstijging aan het eind van de jaren negentig ging gepaard met een meer positieve houding jegens de uitkeringen. Zij mochten dus weer wat hoger worden. Alles bij elkaar vertonen de meningen over de uitkeringen een golfbeweging: perioden met een positief en een meer negatief oordeel wisselen elkaar af.

Gedurende de periode 1980-1996 vertoonden enige algemeen geformuleerde opvattingen over de sociale uitkeringen dezelfde ontwikkeling als de meningen over enkele afzonderlijke uitkeringen, zie tabel 5.

Tabel 5. Meningen over sociale zekerheid en inkomen, 16-74 jaar, 1975-1996 (in procenten).

	1980	1981	1985	1989	1991	1995	1996
a. In de toekomst moeten wij
met minder sociale zekerheid
leren leven, hoe onrechtvaardig
dat in sommige gevallen ook uit
kan pakken
(sterk) eens	44	47	34	20	32	30	28
noch noch	14	14	15	15	11	8	10
(sterk) oneens	43	40	52	66	57	62	63
b. Onze sociale uitkeringen mogen
in geen geval minder worden, ook
al betekent dat voor sommigen
extra financiële offers
(sterk) eens	53	48	64	77	58	64	67
noch noch	18	16	16	12	19	19	19
(sterk) oneens	29	36	21	12	23	17	15
c. mate van misbruik van sociale
verzekeringen i.h.a.
(zeer) veel	57		37		51	40	38
tamelijk veel	24		29		29	33	32
(zeer) weinig	19		35		20	28	30

Bron: Gegevens afkomstig van onderzoek Culturele veranderingen in Nederland 1975-1996.

Over het algemeen beïnvloeden de sociaal-economische status van de ondervraagde en zijn politieke stellingname zijn opvatting over de hoogte van de uitkeringen. De steun voor een verhoging neemt af naarmate het inkomen hoger is en naarmate men zich meer als politiek rechts beschouwt. De opvatting dat er veel misbruik van de sociale zekerheid voorkomt, wordt het meest bij de middeninkomens aangetroffen en het minst bij politiek links. De oordelen over het misbruik onder de aanhangers van het politieke midden én van de rechterzijde ontliepen elkaar niet veel.