Het passief kiesrecht voor vrouwen werd in Nederland in 1917 wettelijk ingevoerd, in 1919 gevolgd door het actief kiesrecht voor vrouwen. In 1922 konden vrouwen voor de eerste keer hun stem uitbrengen bij Tweede Kamer-verkiezingen. De toekenning van deze formele politieke rechten aan vrouwen geschiedde in Nederland niet zonder slag of stoot. In eerste instantie ging de kiesrechtstrijd, die voornamelijk gevoerd werd door aanhangers uit sociaal-democratische en liberale kringen, vooral om de invoering van het algemeen kiesrecht voor mannen. Deze eis was een reactie op het kiesrecht zoals dat toen was vastgelegd in de grondwet van 1848 en waarin slechts een beperkte groep burgers stemrecht had. Zie voor ontwikkelingen rond het kiesrecht in Nederland in het algemeen: hoofdstuk A1200, paragraaf 6.

Tot aan de grondwetswijziging van 1887, stonden er geen bepalingen in de Grondwet op grond waarvan vrouwen wettelijk waren uitgesloten van het actieve en passieve kiesrecht voor de Eerste en Tweede Kamer. De tekst van de artikelen in de Grondwet van 1848 met betrekking tot het actief en het passief kiesrecht, luidde:

Artikel 76 GW.

De leden der Tweede Kamer worden in de kiesdistricten, waarin het Rijk verdeeld wordt, gekozen door de meerderjarige ingezetenen, Nederlanders, in het volle genot der burgerlijke en burgerschapsregten, en betalende (..).

Artikel 79 GW.

Om tot lid der Tweede Kamer verkiesbaar te zijn, wordt alleen vereischt dat men Nederlander, in het volle genot der burgerlijke en burgerschapsregten zij en den ouderdom van dertig jaren hebben vervuld. (Stb. 1848, nr. 44.)

Het kiesrecht voor de Provinciale Staten en de Gemeenteraden – en het passief kiesrecht voor de Eerste Kamer – was op gelijksoortige wijze geregeld.

In 1883 maakte Aletta Jacobs, geboren in 1854, op principiële wijze die tegenstrijdigheid tussen grondwet en praktijk aanhangig. De Tweede Kamer verkiezingen van 1883 greep zij aan om de feitelijke uitsluiting van vrouwen van het kiesrecht tot in de hoogste juridische instanties aan te vechten. Zij verzocht om op de kiezerslijst van Amsterdam geplaatst te worden, en derhalve te mogen stemmen, op grond van het ontbreken in de Grondwet van een formele uitsluiting van vrouwen van het kiesrecht. Het verzoek werd door het college van B & W afgewezen, want:

„(..) adressante moge zich dan al beroepen op de letter der Wet, volgens den Geest onzer Staatsinstellingen is aan de vrouw geen kiesrecht of stemrecht verleend.” (A. Jacobs, Herinneringen, Nijmegen, 1978, p. 95.)

Beroep tegen deze beschikking, eerst bij de Arrondissementsrechtbank en vervolgens bij de Hoge Raad, mocht niet baten. Aletta Jacobs verkreeg het kiesrecht niet.

Zie voor overwegingen van de Hoge Raad: de zaak Aletta Jacobs, HR 18-5-1883, Weekblad van het recht, 45, nr. 4917.

Over deze poging van Aletta Jacobs, zie:

Het gevolg van de actie van Aletta Jacobs was dat in 1887 ter verduidelijking in de Grondwet bij het actief en passief kiesrecht aan het woord „ingezetenen” het woord „mannelijke” werd toegevoegd, zoals later ook in de Kieswet van 1896 gebeurde:

Artikel 80 GW.

De leden der Tweede Kamer worden regtstreeks gekozen door de mannelijke ingezetenen, tevens Nederlanders, (..).

Artikel 81 GW.

Om lid der Tweede Kamer te kunnen zijn wordt alleen vereischt dat men mannelijk Nederlander zij (..).” (Stb. 1887, nr. 148.)

Het kiesrecht voor de Provinciale Staten en de Gemeenteraden – en het passief kiesrecht voor de Eerste Kamer – werd op gelijksoortige wijze aangepast.

De publiciteit rond deze actie deed de belangstelling voor het vrouwenkiesrecht toenemen. In 1889 was reeds door Wilhelmina Drucker (1847-1925), de Vrije Vrouwen Vereeniging opgericht, omdat in de bestaande partijen en organisaties het vrouwenkiesrecht van ondergeschikt belang was vergeleken met het algemeen mannenkiesrecht. Deze vereniging had tot doel de bestrijding van de ongelijkheid van vrouwen op juridisch en onderwijskundig gebied.

In 1894 volgde de oprichting van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VvVK), waarin zowel Aletta Jacobs als Wilhelmina Drucker actief waren. Het doel van deze vereniging was vrouwenkiesrecht en als strijdmiddelen werden ondermeer propaganda, publikaties en manifestaties gehanteerd.

Door interne onenigheid over het te volgen beleid in de VvVK, werd in 1907 een nieuwe, „gematigd” of ook wel „ethisch feministisch” genoemde, organisatie voor vrouwenkiesrecht opgericht: de Bond voor Vrouwenkiesrecht (BvVK). Deze bond beperkte zich in tegenstelling tot de VvVK niet uitsluitend tot het vrouwenkiesrecht, liet wel mannen toe als gewoon lid met dezelfde rechten als vrouwen en was niet-militant. Behalve deze twee, meest bekende en grootste organisaties, bestonden er nog twee minder bekende organisaties, ook niet behorend tot één of andere politieke stroming of organisatie: de Mannenbond voor Vrouwenkiesrecht, aangesloten bij de Internationale Mannenbond voor Vrouwenkiesrecht, en De Neutrale (Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht).

Voor de strijd om het vrouwenkiesrecht, zie:

Het einde van de strijd om het vrouwenkiesrecht kwam in zicht met de grondwetswijziging van 1917, die het algemeen mannenkiesrecht en het passief vrouwenkiesrecht inhield. De Grondwetsartikelen in de nieuwe grondwet van 1917 luidden als volgt (De onderstreepte gedeelten zouden bij de grondswetsherziening van 1922 geschrapt worden).

Artikel 80 GW.

De leden der Tweede Kamer worden rechtstreeks gekozen door de mannelijke ingezetenen, tevens Nederlanders of door de wet als Nederlandsche onderdanen erkend, die den door de wet te bepalen leeftijd, welke niet beneden drie en twintig jaren mag zijn, hebben bereikt en door de vrouwelijke ingezetenen, die aan gelijke voorwaarden voldoen, indien en voor zover de wet haar, niet uit hoofde van aan het bezit van maatschappelijke welstand ontleende redenen, kiesbevoegd verklaart (..).

Artikel 84 GW.

Om lid der Tweede Kamer te kunnen zijn wordt vereischt, dat men Nederlander, of door de wet als Nederlandsch onderdaan erkend zij, (..). (Stb. 1917, nr. 660.)

Het kiesrecht voor Provinciale Staten en Gemeenteraden – en het passief kiesrecht voor de Eerste Kamer werden op gelijksoortige wijze aangepast.

Het actief kiesrecht voor vrouwen werd tenslotte een feit in 1919, door het wetsvoorstel van het liberale Tweede Kamerlid H.M. Marchant. Dit voorstel werd, als wet, als volgt in het Staatsblad ingeleid:

„Wij Wilhelmina (..) Alzoo Wij in overweging genomen hebben, dat het wenschelijk is aan de vrouwen het kiesrecht toe te kennen op denzelfden voet als aan de mannen;(..).”

En had als „Eenig artikel”:

1. In artikel 1 der Kieswet vervalt het woord „mannelijke”.

2. In artikel 9 der Kieswet vervalt het woord „mannelijke”.

3. In artikel 54 der Kieswet wordt voor het woord „mannen” gelezen „personen”. (Stb. 1919, nr. 536.)

In 1922 werd bovenstaande wijziging in de Kieswet ook in de Grondwet doorgevoerd. De tekst van de nieuwe Grondwet, waarin nu dus ook wat betreft het actieve kiesrecht geen onderscheid meer tussen mannen en vrouwen werd gemaakt, luidde:

Artikel 81 GW.

De leden der Tweede Kamer worden rechtstreeks gekozen door de ingezetenen, tevens Nederlanders of door de wet als Nederlandsche onderdanen erkend, die den door de wet te bepalen leeftijd, welke niet beneden drie en twintig jaren mag zijn, hebben bereikt. (..). (Stb. 1922, nr. 736.)

Ook bij deze laatste grondwetsherziening werd het kiesrecht voor de Provinciale Staten en de Gemeenteraden op gelijksoortige wijze veranderd.

Voor uitgaven van teksten van alle grondwetsartikelen (ook met betrekking tot Gemeenten en Provincies), die de vereisten van passief en actief kiesrecht vermelden in de verschillende grondwetten vanaf 1798, zie A0600, paragraaf 2.1 en A1200.

Zie ook: G. W. Bannier, Grondwetten van Nederland, Zwolle, Tjeenk Willink, 1936.

Zowel in de strijd voor het vrouwenkiesrecht als voor het algemeen mannenkiesrecht ging het om het principe dat niemand van politieke zeggenschap mocht worden uitgesloten. De criteria voor uitsluiting waren echter zeer verschillend. De hoogte van het inkomen vormde de voornaamste barrière voor de mannelijke bevolking, een barrière die kon worden geslecht door de toename van het welvaartsniveau. De redenen om vrouwen geen kiesrecht te verlenen waren vooral gebaseerd op opvattingen over de plaats van de vrouw in het gezin.

Voor een opsomming van argumenten voor en tegen het vrouwenkiesrecht, zie: J.C. Schokking, De vrouw in de Nederlandse politiek. Emancipatie tot actief Burgerschap, Assen, 1958, pp. 28-30.

De politieke partijen verschilden nogal van mening over de invoering van het vrouwenkiesrecht. Algemeen gesteld waren de liberalen en de sociaal-democraten vóór en de christelijke partijen tegen. Voor een overzicht van standpunten van politieke partijen en organisaties inzake vrouwenkiesrecht, zie onder andere:

Meer specifieke overzichten over standpunten inzake de invoering van het vrouwenkiesrecht van de socialistische partij(en) en politici zijn:

Voor een overzicht over de eerste feministische golf en groepen die zich inzetten voor het vrouwenkiesrecht, en uitgebreide overzichten over origineel bronnenmateriaal en secundaire literatuur, zie: U. Jansz, Denken over sekse in de eerste feministische golf, Amsterdam, 1990.

Voor overige overzichten over de invoering van het algemeen vrouwenkiesrecht tijdens de eerste feministische golf, zie voorts nog:

Ter ere van 75 jaar vrouwenkiesrecht en het 100-jarig bestaan van de Vereniging voor Vrouwenbelangen is een boek uitgegeven over de geschiedenis van de Vereniging met daarin uitgebreid aandacht voor de strijd om het vrouwenkiesrecht: M. Borkus e.a. Vrouwenstemmen, Walburg Pers, Zutphen, 1994.

Zie ook: „Geschiedenis van het vrouwenkiesrecht”, serie artikelen in Openbaar Bestuur, 4 (1994), 1, pp. 2-15.

Voor diversen met betrekking tot vrouwenkiesrecht, zie onder andere: