Zetelverdeling: stromingen en partijen

Laatst bijgewerkt 5 augustus 2020

Tot omstreeks 1900 is de verdeling van de kamer over partijen niet nauwkeurig aan te geven. Van verschillende kamerleden was niet bekend tot welke partij zij behoorden. De oprichting van de eerste landelijke politieke partij – de ARP – vond pas in 1879 plaats. Verscheidene historici hebben wel getracht de politieke kleur of richting van de kamerleden in de tweede helft van de negentiende eeuw aan te geven. Daarbij ging men vooral uit van de uitgedragen politieke opvattingen alsmede van de godsdienstige of maatschappelijke herkomst van de kamerleden danwel van de opstelling van de leden in de kamer, tot uiting komend in hun stemgedrag. Afhankelijk van de gekozen benadering werden de kamerleden in tal van kleine groeperingen onderscheiden danwel tot enkele hoofdstromingen gerekend.

Zie voor de zetelverdeling in de negentiende eeuw alsmede de al optredende informele fractievorming:

J.Th.J. van den Berg, De toegang tot het Binnenhof. De maatschappelijke herkomst van de Tweede Kamerleden tussen 1849 en 1970, Weesp, 1983
C. B. Wels en M. Wolters, Analyse van het stemgedrag van de Tweede Kamerleden in 1849, tussenstand van een onderzoek, in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 95 (1982), pp. 31-57
Th. van Tijn, The party structure of Holland and the outer provinces in het nineteenth century, in: C. B. Wels (eindred.), Vaderlands verleden in veelvoud, ’s-Gravenhage, 1980, pp. 100-128
S. J. Fockema Andreae en H. Hardenberg (red.), 500 jaren Staten-Generaal in de Nederlanden: van statenvergadering tot volksvertegenwoordiging, Assen, 1964
J. C. Boogman, De Britse gezant Lord Napier over de Nederlandse volksvertegenwoordiging (in 1860), in: Bijdragen en mededelingen van het Historisch genootschap, 71 (1957), pp. 208-211
J. A. de Bruijne en N. Japikse, Staatkundige geschiedenis van Nederland in onzen tijd, Schiedam-Leiden, 1912-1918, 6 delen
D. Hans, Het Nederlandsche parlement, Amsterdam, 1911 (over de regionale herkomst van de kamerleden)
C. E. van Koetsveld, Het ontstaan, de beginselen en de geschiedenis van onze politieke partijen, Utrecht, 1905.

In onderstaande tabellen wordt een overzicht gegeven van de politieke verhoudingen in de Tweede Kamer voor de periode sinds 1888.

Om geen grotere nauwkeurigheid te suggereren dan waargemaakt kan worden, zijn voor de eerste jaren enkele groeperingen samengetrokken in hoofdstromingen. Dat is met name het geval bij de verschillende liberale groeperingen. Bij latere verkiezingen – zeker na de invoering van het kiesstelsel van evenredige vertegenwoordiging in 1917 – is het exacte aantal zetels per partij aangegeven.

Samenstelling Tweede Kamer naar politieke partij en aantal kamerzetels, 1888-1917.

	1888	1891	1894	1897	1901	1905	1909	1913	1917
Anti-revolutionairen/Anti-Revolutionaire Partij	27	21	7	16	23	15	25	11	11
Rooms-katholieken	25	25	25	22	25	25	25	25	25
Liberalen/Liberale unie	46	53	57	35	18	25	20	22	22
Conservatieven	1	–	–	–	–	–	–	–	–
Sociaal-Democratische Bond/Vrije Socialistische Vereeniging	1	–	–	1	1	1	–	–	–
Radicale Partij/Vrijzinnig-Democratische Bond	–	1	3	4	9	11	9	7	7
Vrij anti-revolutionairen	–	–	8	6	8	–	–	–	–
Bond van Vrije Liberalen	–	–	–	13	8	9	4	10	10
Christelijk-Historische Kiezersbond	–	–	–	1	1	–	–	–	–
Sociaal-Democratische Arbeiders Partij	–	–	–	2	6	6	7	15	15
Bond van Kiezers op Christelijk-Historische Grondslag	–	–	–	–	1	–	–	–	–
Christelijk-Historische Partij	–	–	–	–	–	8	–	–	–
Christelijk-Historische Unie	–	–	–	–	–	–	10	10	10
	100	100	100	100	100	100	100	100	100

Bron: J.A. de Bruijne en N. Japikse, Staatkundige geschiedenis van Nederland in onzen tijd, deel VI, Leiden, 1918.

Samenstelling Tweede Kamer naar politieke partij en aantal kamerzetels, 1918-1940.

	1918	1922	1925	1929	1933	1937
Anti-Revolutionaire Partij	13	16	13	12	14	17
Christelijk-Historische Unie	7	11	11	11	10	8
Staatkundig Gereformeerde Partij	–	1	2	3	3	2
Rooms-Katholieke Staatspartij	30	32	30	30	28	31
Vrijzinnig-Democratische Bond	5	5	7	7	6	6
Liberale Unie	6	–	–	–	–	–
Bond van Vrije Liberalen	4	–	–	–	–	–
Sociaal-Democratische Arbeiders artij	22	20	24	24	22	23
Communistische Partij Holland/ Communistische Partij van Nederland	2	2	1	2	4	3
Christen-Democratische Partij	1	–	–	–	–	–
Christelijk Sociale Partij	1	–	–	–	–	–
Bond van Christen-Socialisten	1	–	–	–	–	–
Socialistische Partij	1	–	–	–	–	–
Economische Bond	3	–	–	–	–	–
Plattelandersbond/NBT	1	2	1	1	1	–
Middenstandspartij	1	–	–	–	–	–
Neutrale Partij	1	–	–	–	–	–
Verbond Democratisering Weermacht	1	–	–	–	–	–
Liberale Staatspartij „De vrijheidsbond”	–	10	9	8	7	4
Hervormd-Gereformeerde Staatspartij	–	–	1	1	1	–
Liberale Groep/Welvaartspartij/ Lijsten Braam	–	1	–	–	–	–
Rooms-Katholieke Volkspartij	–	–	1	–	1	–
Christen-Democratische Unie	–	–	–	–	1	2
Revolutionair Socialistische Partij	–	–	–	–	1	–
Middenpartij voor Stad en Land	–	–	–	1	–	–
Verbond voor Nationaal Herstel	–	–	–	–	1	–
Nationaal-Socialistische Beweging	–	–	–	–	–	4
	100	100	100	100	100	100

Samenstelling Tweede Kamer naar politieke partij en aantal kamerzetels, vanaf 1946.

	1946	1948	1952	1956	1956	1959	1963	1967	1971	1972
Katholieke Volkspartij	32	32	30	33	49	49	50	42	35	27
Anti-Revolutionaire Partij	13	13	12	10	15	14	13	15	13	14
Christelijk-Historische Unie	8	9	9	8	13	12	13	12	10	7
Staatkundig Gereformeerde Partij	2	2	2	2	3	3	3	3	3	3
Partij van de Arbeid	29	27	30	34	50	48	43	37	39	43
Communistische Partij van Nederland	10	8	6	4	7	3	4	5	6	7
Partij van de Vrijheid/ Volkspartij voor Vrijheid en Democratie	6	8	9	9	13	19	16	17	16	22
Katholieke Nationale Partij	–	1	2	–	–	–	–	–	–	–
Gereformeerd Politiek Verbond	–	–	–	–	–	–	1	1	2	2
Pacifistisch Socialistische Partij	–	–	–	–	–	2	4	4	2	2
Boerenpartij/Rechtse Volkspartij	–	–	–	–	–	–	3	7	1	3
Democraten ’66	–	–	–	–	–	–	–	7	11	6
Politieke Partij Radikalen	–	–	–	–	–	–	–	–	2	7
Democratisch-Socialisten ’70	–	–	–	–	–	–	–	–	8	6
Nederlandse Middenstands Partij	–	–	–	–	–	–	–	–	2	–
Rooms-Katholieke Partij Nederland	–	–	–	–	–	–	–	–	–	1
	100	100	100	100	150	150	150	150	150	150

	1977	1981	1982	1986	1989	1994	1998	2002	2003	2006
Christen-Democratisch Appèl	49	48	45	54	54	34	29	43	44	41
Staatkundig Gereformeerde Partij	3	3	3	3	3	2	3	2	2	2
Partij van de Arbeid	53	44	47	52	49	37	45	23	42	33
Communistische Partij van Nederland	2	3	3	–	–	–	–	–	–	–
Partij van de Vrijheid/ Volkspartij voor Vrijheid en Democratie	28	26	36	27	22	31	38	24	28	22
Gereformeerd Politiek Verbond	1	1	1	1	2	2	2	–	–	–
Pacifistisch Socialistische Partij	1	3	3	1	–	–	–	–	–	–
Boerenpartij/Rechtse Volkspartij	1	–	–	–	–	–	–	–	–	–
Democraten ’66	8	17	6	9	12	24	14	7	6	3
Politieke Partij Radikalen	3	3	2	2	–	–	–	–	–	–
Democratisch-Socialisten ’70	1	–	–	–	–	–	–	–	–	–
Reformatorisch Politieke Federatie	–	2	2	1	1	3	3	–	–	–
Evangelische Volkspartij	–	–	1	–	–	–	–	–	–	–
Centrumpartij	–	–	1	–	–	–	–	–	–	–
GroenLinks	–	–	–	–	6	5	11	10	8	7
Centrumdemocraten	–	–	–	–	1	3	–	–	–	–
Socialistische Partij	–	–	–	–	–	2	5	9	9	25
Algemeen Ouderen Verbond	–	–	–	–	–	6	–	–	–	–
UNIE 55+	–	–	–	–	–	1	`-	–	–	–
ChristenUnie	–	–	–	–	–	–	–	4	3	6
Leefbaar Nederland	–	–	–	–	–	–	–	2	–	–
Lijst Pim Fortuyn	–	–	–	–	–	–	–	26	8	–
Partij voor de Vrijheid	–	–	–	–	–	–	–	–	–	9
Partij voor de Dieren	–	–	–	–	–	–	–	–	–	2
50PLUS	–	–	–	–	–	–	–	–	–	–
	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150

	2010	2012	2017
Christen-Democratisch Appèl	21	13	19
Staatkundig Gereformeerde Partij	2	3	3
Partij van de Arbeid	30	38	9
Volkspartij voor Vrijheid en Democratie	31	41	33 (32 na uittreden Van Haga)
Democraten ’66	10	12	19
GroenLinks	10	4	14
Socialistische Partij	15	15	14
ChristenUnie	5	5	5
Partij voor de Vrijheid	24	15	20
Partij voor de Dieren	2	2	5 (4 na uittreden Van Kooten Arissen)
50PLUS	–	2	4 (3 na uittreden Krol)
DENK	–	–	3
Forum voor Democratie	–	–	2 (3 na toetreden Van Haga)
Van Haga	–	–	0 (1 na toetreden Van Haga)
Krol	–	–	1 (2 na toetreden Van Kooten-Arissen; 1 na uittreden Van Kooten Arissen)
Van Kooten Arissen	–	–	1 (0 na uittreden Van Kooten-Arissen; 1 na toetreden Van Kooten-Arissen)
	150	150	150

Tot eind jaren vijftig wisselden relatief weinig zetels van partij. In 1959 veranderden slechts 16 zetels van eigenaar. Eind jaren zestig kwam daar verandering in: vanaf 1967 veranderden tussen de 30 en 40 zetels van politieke kleur. Na een relatief stabiele verkiezingsuitslag in 1989, toen slechts 19 zetels van kleur wisselden, trad in de jaren negentig een nieuwe stijging op: wisselingen van tussen de 50 en 70 zetels werden regel, met de verkiezingen van 2002 als een voorlopig hoogepunt toen 92 zetels van politieke kleur veranderden. Onderstaande tabel geeft de verschuivingen weer sinds de eerste na-oorlogse verkiezingen in 1946.

Zetelverschuivingen sinds 1948:

Verkiezingsjaar	van politieke kleur veranderde zetels	grootste zetelwinst	partij grootste zetelwinst
1948	8 ¹	2 ¹	VVD
1952	10 ¹	3 ¹	PvdA
1956	14 ¹	4 ¹	PvdA
1959	16	6	VVD
1963	18	3	Boerenpartij
1967	30	7	D’66
1971	40	8	DS’70
1972	40	6	VVD
1977	37	10	PvdA
1981	27	9	D’66
1982	30	10	VVD
1986	34	9	CDA
1989	16	3 ²	GroenLinks
1994	68	12	D66
1998	50	8	PvdA
2002	92 ³	26	LPF
2003	48	19	PvdA
2006	60	16	SP
2010	68	15	PVV
2012	46	10	VVD
2017	38	10	GroenLinks

¹ In 1956 kreeg de Tweede Kamer 150 i.p.v. 100 leden. De zetelverschuivingen voor 1948, 1952 en 196 zijn niet geextrapoleerd van 100 naar 150, de grootste zetelwinst evenmin. Het cijfer voor 1956 is berekend door de zetels van 1956 te herleiden tot 100. Het zetelaantal van 1959 is uiteraard vergeleken met het zeteltal van 150 in 1956.

² GroenLinks (een fusie van EVP, CPN, PPR en PSP) kwam in 1989 in de Kamer met 6 zetels. De samenstellende partijen hadden in 1986 3 zetels. De winst voor GroenLinks is de winst t.o.v. het zetelaantal in 1986 van de samenstellende partijen.

³ De ChristenUnie kwam in 2002 met 4 zetels in de Tweede Kamer. Als zetelverschuiving is opgenomen het verschil tussen deze 5 zetels in 2002 en de 4 zetels in 1998 van RPF en GPV gezamenlijk.

CompendiumPolitiek.nl

Zetelverdeling: stromingen en partijen